O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o. Suyunov, D. Norboyeva, A. Shonazarov, O‘. Zubaydullayev
Yüklə 0,9 Mb.
|
|
3-guruh uchun tarqatma material
Xis-tuyg’ular va ularning turlari Xis-tuyg’lar - voqyelikni aks ettirishning o’ziga xos shakllaridan biridir. Agar bilish jarayonlarida narsalar va voqyelikdagi xodisalar aks etsa, xis- tuyg’ularda esa subyektning o’ziga xos ehtiyojlari bilan qo’shilib, o’zi bilib olayotgan va o’zgartirayotgan narsalarga va voqyelik hodisalariga nisbatan uning munosabati aks etadi. Xis-tuyg’ular - kishi shaxsining ancha yorqin ko’rinishlaridan biri bo’lib, u bilish jarayonlari va xulq - atvor hamda faoliyatni irodaviy boshqarish bilan birgalikda namoyon bo’ladi. Shaxs o’zi bilib olayotgan va bajarayotgan narsaga uning barqaror munosabati xis-tuyg’ularning mazmunini tashkil etadi. Shaxsni ta’riflash degani ko’p jixatdan muayyan konkret kishi umuman nimani sevadi, nimani yomon ko’radi, nimadan nafratlanadi, nima bilan faxrlanadi, nimadan xursand bo’ladi, nimaga xavas qiladi va hokazolar degan mahnoni anglatadi. Individning barqaror xis-tuyg’ulari predmeti, ularning jadalligi, kechinmalarning xususiyati va hissiyotlari, effektlar (xissiy bo’ronlar), kuchli xayajonlanish xolatlari va kayfiyatlari shaklida tez-tez namoyon bo’lishi kuzatuvchi o’ngida kishining xissiy dunyosini, uning xis-tuyg’ularini va shu asnoda uning individualligini namoyon etadi. Ayni shuning uchun ham xissiy jarayonlarni taxlil qilish vaqtida o’tkinchi xolatlarni o’rganishdan kishi shaxsini belgilaydigan xis-tuyg’ular (tor mahnoda olganda) kishi shaxsining yo’naltirilganligida mujassamlashgan barqa-ror ehtiyojlari obhyektiga nisbatan uning munosabatini aks ettiradi. 221
Odamlarning bajarayotgan ishiga va hayotida yuz berayotgan narsalarga nisbatan ichki munosabati boshdan oxirigacha barqaror tus kasb etadi, doimiy harakat qiluvchi kuchga aylanadi. Bu kuch kishi tomonidan uni hayajonlantiradigan narsa qanday Idrok etilishi, tasavvur qilinishi va hayotga keltirilishi, uning bir-biri bilan almashib turadigan hissiyotlarni, effektlarni, kayfiyatlarni qanday boshdan kechirishi xususiyatlarini belgilaydi. Bu kuch muayyan harakatlarga dahvat etuvchi va qaror topgan xis-tuyg’ularga mos kelmaydigan xatti-harakatlarga qarshi qudratli to’siq sifatida namoyon bo’ladi. Shunday qilib, xis-tuyg’u kishining tafakkur va faol faoliyat ko’rsatishi jarayoniga jalb etilgan bo’ladi. Kishining faktlari va xatti-harakatlari yo’nalishini belgilaydigan barqaror, chuqur va kuchli xis-tuyg’u ehtiros deb ataladi. Ehtiros kishini xis-tuyg’ular haqida astoydil fikrlashga, ularning negizini tashkil qiladigan ehtiyojlarni jonli va yorqin tasavvur etishga, bu ehtiyojlarni qondirish yo’lida uchraydigan haqiqiy yoki uchrashi mumkin bo’lgan tusiq va qiyinchiliklar to’g’risida uylashga va har tomonlama mulohaza yuritishga majbur qiladi. Shaxsning butun o’y-fikrini va intilishlarini o’ziga tortib oladigan hamda uning xissiy jixatlarini aniq-ravshan belgilaydigan ko’plab barqaror xis- tuyg’ular (ehtiros tusini oladigan yoki olmaydigan) mavjuddir. Ular orasida, ayniqsa yoshlik chog’ida, sevgi-muhabbat tuyg’usi sezilarli o’rin egallaydi. U barqaror xis-tuyg’u namunasi sifatida baxolanishi mumkin. Muhabbat - insonga xos eng muhim barqaror xis-tuyg’ulardan biridir. «Muhabbat» tushunchasi psixologiyada ikki ma’noda ishlatiladi. Keng ma’nodagi muhabbat hissiy-ijobiy munosabatning obyektini boshqalarga qaraganda ajratib ko’rsatadigan hamda uni subyektni barqaror hayotiy ehtiyojlari va qiziqishlari markaziga qo’yadigan yuksak darajasi demakdir. Vatanga muhabbat, onaga, bolalarga, musiqaga va hokazolarga muhabbat ana shunday xis-tuyg’udir. Tor ma’nodagi muhabbat subyektning shaxvoniy ehtiyojlari bilan fiziologik jixatdan bog’liq bo’lgan hamda boshqa birovning hayoti va faoliyatida ham o’zidagi singari jadallikka, keskinlikka va barqarorlikka da’vat etadigan javob xis-tuyg’usiga ehtiyoj o’yg’otuvchi shaxsiy-ahamiyatlilik hususiyatlarini yanada to’laroq gavdalanishida ifodasini topadigan jadal, jiddiy va nisbatan barqaror his-tuyg’udir. G’oyat darajada sirli tusga ega bo’lgan muhabbat tuyg’usi vaziyatga qarab paydo bo’ladigan o’zgaruvchan muloyimlik (o’ta noziklik, ado), shodlanish, umidsizlanish va shu kabi boshqa hissiyotlar bilan, ko’tarinki yoki mahyusona kayfiyat bilan, bahzan xaddan ziyod quvonch yoki g’am-alam bilan birga sodir bo’ladi. Individning pirovard natijasida naslning davom etishini tahminlaydigan shahvoniy ehtiyoji va individning to’laqonli tarzda personajlashuvini tahminlaydigan, yahni shaxsga boshqa ahamiyatliroq birovda (sevgili erkak yoki ayol kishida) davom ettiri- lish, ko’ngildagidek mujassamlashish uchun eng maqbo’l imkoniyat tug’diradigan oliy his-tuyg’u tarzidagi sevgi-muhabbatning birligi amalda fikran birini ikkinchisidan ajratishga imkon bermaydi. 222
tasnifi yo’q. Quyidagi turlarni alohida ajratib ko’rsatish udum bo’lgan: mahnaviy, intellektual (aqliy) va estetik (nafosat) his-tuyg’ular. Ma]naviy (ahlokiy) his-tuyg’ular o’z mazmuniga ko’ra, kishining kishiga va kengroq mahnoda olganda, jamiyatga munosabatini bildiradi. Intellektual his-tuyg’ular shaxsning bilan jarayoniga, uning muvaffaqiyatliligiga va muvaffaqiyatsizligiga munosabatini ifodalaydi va aks ettiradi. Estetik xis-tuyg’ular subyektning hayotida yuz beradigan turli xildagi narsalarga va ularning sanhatda aks ettirilishiga nisbatan allaqanday ajoyib yoki bemahni, fojiaviy yoki kulgili, olijanob yoki jirkanchli, nafosatli yoki xunuk narsa sifatida munosabatini aks ettiradi va ifodalaydi. Kishining ma’naviy, intellektual va estetik tuyg’ularni faoliyat va muomala jarayonida boshdan kechiradi, bahzan ularda kishining sosial voqyelikka nisbatan butun xissiy munosabatlari boyligini mujassam-lashganligi uchun ular yuksak xis-tuyg’ular deb ham yuritiladi. Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|