50
Transport vositasining tashqi informativligiga quyidagilar kiradi:
passiv informativlik, transport vositasining energiya sarflamas-
dan axborot berish xususiyati. Bunga qiyofa, o‘lcham, kuzovning
rang-tasvir xususiyati va transport vositasiga o‘rnatilgan yorug‘lik
qaytarish qurilmalari kiradi: aktiv informativlik, transport vositasining
ma’lum miqdorda energiya sarflab axborot berish xususiyati.
Bunga
yoritish tizimi, yorug‘lik va tovushli ishoralar berish kiradi. Transport
vositasining rang-tasvir xususiyatlari quyi
dagi talablarga javob
berishi kerak: ishoralilik, ya’ni oqimdan transport vositasini yaqqol
ajralib turish xususiyati: tiniqlilik, ya’ni transport vositasi vazifasini
rang, belgi va grafik asosida belgilash. Psixofiziologik komfort – bu
kuzatuvchining ko‘rish qobiliyatiga rangning uzoq muddat ta’sir etishi
natijasida psixofiziologik holatning buzilmasligi. Transport vositasiga
qo‘yiladigan talab lardan biri, uning rangi bilan atrof-muhit rangining
farqi. Masalan, yashil
avtomobil bahor va yozda, kulrang va jigarrang
kuzda, oq qishda boshqa ranglardan farq qilib qolmasdan, balki
atrofdagi ranglar bilan qo‘shilib ketishi mumkin.
Ochiq ranglar bilan bo‘yalgan avtomobillar statistik ma’lumot-
larga qaraganda kamroq yo‘l-transport hodisalariga uchraydi.
Shuning uchun xavfsizlik nuqtayi nazaridan, transport vositalarini
sariq, qizil, to‘q sariq ranglarga bo‘yash ma’qul.
Nurqaytargichlar unga tushadigan yorug‘lik oqimini yorug‘lik
manbayiga qaytaradigan qurilmadir. Xalqaro namuna (standart)larga
asosan, nurqaytargichlar qorong‘i paytlarda o‘ziga tushgan yorug‘lik
nurini qaytarish yo‘li bilan transport vositasi gabaritini belgilash uc-
hun mo‘ljallangan. Nurqaytargichlarning sifati yorug‘lik kuchi koef-
fitsiyenti bilan aniqlanadi, ya’ni ro‘paradagi yo‘nalishda nurqaytar
-
gichning aks
ettirishi, yorug‘lik kuchiga, yoritilishning berilgan bur-
chak ostida nurqaytargichda yoritilish nisbatiga baholanadi.
Sharsimon nurqaytargichlarning ijobiy tomoni shundaki,
ular katta burchaklar diapazonida yorug‘lik oqimini aks ettirishi
natijasida 175° gacha chegarada ko‘rinishni ta’minlaydi. Bundan
tashqari, ular egri chiziqni yuzalarda qo‘llashlari mumkin. Ularning
kamchiligi yorug‘lik kuchi koeffitsiyentining yuqori bo‘lmaganligi
uchun chiroqlar yorug‘ligida 100
m
masofada ko‘rishni ta’minlaydi.
To‘g‘ri prizmasimon nurqaytargichlarning ustunligi, yorug‘lik kuchi
koeffitsiyentining yuqoriligi 600 metrgacha bo‘lgan masofada
ko‘rishni
51
ta’minlaydi. Ularning kichik burchak ostida nurqaytarishi 35° asosiy
kamchiligi hisoblanib, egri yuzalarda qo‘llash imkoniyatini bermaydi.
Transport vositasining avtonom yoritish tizimi
tashqi yoritil ganlik
yetarli bo‘lmagan sharoitda ko‘rinishni ta’minlashga mo‘ljallan-
gan. Hozirgi paytda ishlab chiqariladigan barcha avtomobil lar o‘z
tarkibida ikki xil yoritish (uzoq va yaqin) chirog‘i bilan jihoz lanadi.
Bundan tashqari, avtomobillarga keng burchakli tumanga qarshi
chiroqlar, uzoqni ko‘rsatadigan projektorlar, orqaga yurgizgan
da
yonadigan chiroqlar o‘rnatilishi mumkin. Qorong‘i paytda shaharda
harakatlanganda ishlatiladigan chiroqlar ustida tadqiqot ishlari olib
borilmoqda.
Tashqi yoritkich signalizatsiyasi tizimi yo‘lda boshqa hara-
katlanish ishtirokchilariga nisbatan transport vositasi holati
to‘g‘risida axborot berish uchun xizmat qiladi. Tashqi yoritish
signalizatsiyasi beradigan axborot keyingi yo‘l-transport
vaziyatini
baholashga ko‘maklashadi.
Yorug‘lik signalizatsiyasiga quyidagi talablar qo‘yiladi:
–
turli yo‘l-transport vaziyatlarida beriladigan axborotning
ishonchliligini ta’minlash;
– juda kichik vaqt oralig‘ida ishoralarni xatosiz qabul qilishni
ta’minlash;
– ko‘rish orqali qabul qilishda ko‘zni qamashtiradigan noqulay-
lik bo‘lmasligi lozim.
Yorug‘lik signalizatsiyasi priborlarining informativligini aniqlay-
digan asosiy xususiyatlari ularning joylashuvi, rangi, yorug‘lik
kuchi, o‘lchami, qiyofasi ish tartibi hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda qo‘llanishi mumkin bo‘lgan komlekt tashqi
yoritish priborlari soni shakllangan: tormozlash, oldingi va orqa
gabarit chiroqlar, oldingi va orqa burilish ko‘rsatkichlari, davlat
raqami belgisi yoritgichli avtopoyezd belgisi. Sanab o‘tilganlardan
tashqari, xalqaro namunalar tavsiya etgan qo‘shimcha
signallar mav-
jud avtomobil eshigi ochilganda gabarit o‘lchami oshganini bildiruv-
chi signal, harakatlanish sekinlashuvini yorug‘lik ko‘rsat kichi, kontur
chiroqlari, yon chiroqlar, ogohlantiruvchi uchburchak lar va boshqalar.
Tovushli informativlik – bu transport vositasining haydovchini
tovushli informatsiya bilan ta’minlash. Tovushli ishora bilan
ko‘rish informatsiyasini, ya’ni ularni alohida qabul qilgandan ko‘ra
52
yaxshi natija beradi. Tovushli ishoraning ustunligi shundaki, uni
haydovchi ko‘rish informatsiyasidan ajralmagan holda, ya’ni boshqa
tomonga burmasdan qabul qilishi mumkin. Tovushli informatsiyani
shakllantirishda, shovqin uning qabul qilish imkoniyatini pasaytiri-
shini hisobga olish zarur. Shovqin darajasidan tovush darajasi o‘rta-
cha 20 dB va absolut chegaradan 40
–
60 dB yuqori bo‘lishi kerak.
Taktik informativlik – bosim, tebranish kabi holatlar ta’sirida
teri yuzasida sezishning shakllanish xususiyati.
Transport vositasini
boshqa
rishda bunday xususiyatlar boshqarish organlari orqali
beriladi. Boshqarish organlari informatsiya
ni doimiy ravishda
(rul chamba ragi) yoki vaqt-vaqti bilan (tormoz tepkisi, burilish
ko‘rsatkichini ulash dastasi) beradi.
Boshqarish organlarining vazifasidan qat’i nazar, ularning kabi-
nada joylashuvi quyidagi prinsiplarga asosan amalga oshirilishi kerak:
harakatni tejash, ya’ni harakatlar soni va masofasi imkoni boricha ka-
mroq; harakatning oddiyligi; harakatning tugashi keyingi harakatni
boshlashga qulay bo‘lishi; oyoq va qo‘llar orasida yuklarning optimal
taqsimlanishi; bosh qarish organlarining joylashuvi oyoq va qo‘llar ha-
rakatlanishi zonasida bo‘lishi. Ikkinchi darajali boshqarish organlari-
ning o‘rnatilishi, yo‘l qo‘yiladigan uzoqlikda bo‘lishi;
harakatning ste-
reotipligini ta’minlanish va tasodifan ulanishning imkoni bo‘lmaydi.
Dostları ilə paylaş: