O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi o'rta-m axsus kasb-hunar ta’limi markazi

Qo‘zg‘aluvchanlik  o‘lchovi  —   qo'zg'alishni  ta’minlash  uchun  sarf 
bo'lgan  eng  kam  energiya  tok  kuchidir.  Bunga  ta’sirot  bo'sag'asi  yoki 
reobaza  deyiladi.  Odatda  to'qim alarning  qo'zg'aluvchanligi  qanchalik 
yuqori  bo'lsa,  unga  sarflanadigan  tok  kuchi  shunchalik  kam  bo'ladi.  Shu
www.ziyouz.com kutubxonasi

bilan  birga  qo'zg'alishni  keltirib  chiqaradigan  ta’sirot  (tok)  qo'zg'alishni 
qancha  vaqt  ichida  keltirib  chiqarishi  ahamiyatga  ega.  Q o'zg'alish  vujud­
ga  kelishi  uchun  bir  reobaza  tok  kuchida  ta’sirot  ta’sir  etishining  eng 
kam  vaqtiga  foydali  vaqt  deyiladi.  Ikki  reobaza  tok  kuchi  esa  xronaksiya 
deb  ataladi.  Xronaksiya  bilan  reobaza  to'qim alarning  fiziologik  holatini 
aniqlaydi.  Q o'zg'aluvchanlik  charchagan  to'qim alarda  pasayadi,  o'rtacha 
faoliyat jarayonida esa ortadi.  To'qimalar qo'zg'algan vaqtda,  ularga ta’sirot 
berganda  to'qim alar  javob  berish  xususiyatini  yo'qotadi.  Bunga  absolut 
qo'zg'aluvchanlik  (refrakterlik)  deyiladi.  To'qimalarning  absolut q o 'zg 'al- 
maslik  holati  bir  oz  vaqt  o'tgach,  asli  holatiga  keladi.  Bu  vaqtda  ta’sirot 
sust  bo'lsa-da,  qo'zg'alish  paydo  bo'lib,  so'ngra  normaga  keladi.  Masa­
lan,  yurak  qisqargan  (sistola)  vaqtda  esa  ta’sirot  berilsa  ham  qo'zg'alish 
bo'lmaydi.  Bo'shashgan  (diastola)  paytda  esa  ta’sirot  yurakda  navbatdan 
tashqari  qisqarish  (ekstrasistola)ni  vujudga keltiradi.  Bunday  hodisa yurak- 
dagi  qo'zg'aluvchanlikning  normal  holatga  kelganini  ko'rsatadi.
Odam  organizmida,  odatda,  uch  xil  muskul  tafovut  etiladi:  1)  skelet, 
ko'ndalang-targ'il  yoki  ixtiyoriy  qisqaruvchan  muskullar; 
2
)  yurak  muskuli 
garchand  ko'ndalan g -targ 'il  muskuldan  tuzilgan  bo'lsa-da,  ixtiyorsiz 
qisqaruvchandir;  3)  silliq  yoki  ixtiyorsiz  qisqaruvchan  muskullar.  Mus- 
kullarning  asosiy  vazifasi qisqaruvchanlik bo'lib, qisqargan  vaqtda muskul 
tolalari  taranglashadi  va  harakat  vazifasini  bajaradi.  Natijada  odam  o 'z  
gavdasini  fazoda 
saqlaydi,  harakatlanib  bir  joydan  ikkinchi  joyg a 
q o'zg 'alad i  yoki  biror  mehnatni  bajaradi.  Yurak  muskullari  qisqarib- 
bo'shashib,  qon  aylanishini  doimiy  ta’minlaydi.  Silliq  muskullar  qisqar-
Muskullar  fiziologiyasi
Yuqori  Voltli
ganda esa  ichki  a ’zolar  o 'z  va­
z ifa sin i  m uay y an   b a ja ra d i. 
Muskul tolalari bu  xilma-xil  va­
zifalarni  nerv-muskul  sistema­
si  orqali  bosh miya ta’sirida ba­
jaradi.
94-rasm.  A -  Harakat  polensialining  sxemasi. 
В -  harakat  potensialining  turli  fazalarida  nerv 
tolasi  qo'zg'aluvchanligining  o'zgarishi.
О
с
CO  (0
■cc
о
Supernormal  davr
Vaqt,  m  s e k
Muskul  to'qim alarida,  shu 
jum ladan,  k o 'n d a la n g -ta rg 'il 
muskullarda  ham  ta ’sirlanish- 
qo'zg'alish  bilan  javob  berish 
(qo'zg'aluvchanlik),  qisqaruv­
chanlik  va  qo'zg'aluvchanlik- 
ni  o'tkazish  (o'tkazuvchanlik) 
kabi  uchta  fiziologik  xususiyat 
mavjud  (94-rasm).
nerv 
K o'ndalang-targ'il  muskul­
lar  muskul  tolalaridan  iborat
www.ziyouz.com kutubxonasi

bo'lib,  ular  muskul  tolali  parda  —  sarkolemma  bilan  o'ralgan,  qisqarish 
xususiyatiga  ega bo'lgan  miofibrillardan  iborat.  Miofibrillar  o 'z  navbatida 
ikki  xil  (yo 'g 'o n   va  ingichka)  iplardan  tuzilgan.  Y o 'g 'o n   iplar  (protofib- 
rillar)  miozin  oqsil  moddalardan,  ingichkasi  esa  faol  oqsil  molekuladan 
tashkil  topgan.  Sarkolemma  sitoplazmasi  (sarkoplazma)  juda  k o 'p   sar- 
koplazmatik  kanalchalardan  tashkil  topgan  to'rcha  (retikulum)  lardan  tu­
zilgan.  Kanalchalar  devori  (membrana)  moddalarni  tanlab-tanlab  o'tkaza­
di. Jumladan,  muskullar tinch turgan  paytda sarkoplazmadagi  kalsiy  kationi 
konsentratsiyasi  sarkoplazmatik  to'rchalardagiga  qaraganda  bir  qancha 
past  bo'ladi.  M uskullar  qo'zg'alganda  esa,  aksincha,  kalsiy  kationi  zudlik 
bilan  sarkoplazmaga  o'tib,  miozin  oqsilini  faollashtirib,  ATFni  parcha- 
laydi.  Shunday  qilib,  muskulning  qisqarishi  uchun  zarur  bo'lgan  energiya 
vujudga  keladi.
Odatda,  skelet  muskullari  harakatlantiruvchi  (motor)  nerv  tolalarining 
impulslari  orqali  qisqaradi.  Odamda  hajmi  katta  bo'lgan  muskullaming 
100
  ga  yaqin  muskul  tolalarini  bitta  nerv  tolasi  (akson)  impulsi  bilan 
ta’minlasa,  kichik  muskullarda  esa  taxminan  besh-o'nta  muskul  tolalariga 
bitta  nerv  tolasi  tarqaladi.  Shuning  uchun  har  bir  aksonni  tarqaladigan 
muskul  tolalari  bilan  birga  motor  birligi  deb  ataladi.
Nerv  to'qim asiga  qaraganda  muskul  to'qim alari  birmuncha  sekinroq 
qisqaradi.  Muskul  tolasining  biror qismida  paydo  bo'lgan  qisqarish  darhol 
muskul  bo'ylab  tarqaladi.
Izotonik  qisqarishda,  asosan,  muskul  tolasining  uzunligi  o'zgarsa-da, 
uning  taranglik  darajasi  unchalik  o'zgarmaydi.
Izometrik  qisqarishda  esa  muskul  tolasining  uzunligi  o'zgarm aydi. 
Lekin  unga  ancha  z o 'r  keladi.  Izotonik  va  izometrik  qisqarishlami  alohi­
da  m uskullarda  k o 'rish   mumkin.  Lekin  odam  organizm ida  bunday 
qisqarishlar  bo'lm aydi,  chunki  muskullar  bo 'g'im ining  bukilishi  orqali 
qisqarganda  o'zining  taranglashish  darajasini  o'zgartiradi.
Muskullar  qisqarganda  o'zining  og'irligidan  bir  necha  bor  ortiq  yukni 
ko'tara  oladi.  Muskul  kuchi  uning  ko'tara  oladigan  yuki  miqdori  bilan 
o'lchanadi  va  ko'ndalang  kesimi  miqdoriga  qarab  aniqlanadi.  M uskulning
1  sm  li  2  ko'ndalang  kesimi  o'rtacha  10  kg  gacha  yuk  ko'taradi.  Bu 
muskul  kuchi  absolut  muskul  kuchi  deb  ataladi.
Odam  muskullarining  absolut  kuchini  aniqlashda  yuk  uning  yelkasiga 
qo'yilib,  oyoq  uchida  (barmoqlarda)  turish  bilan  aniqlanadi.  Bunda  boldir 
muskullari  taranglashib,  yukni  ko'taradi.  Muskulning  absolut  kuchi  yukni 
uning  ko'ndalang  kesimiga  bo'lish  bilan  aniqlanadi.  Jismoniy  mashqda 
muskul  tolalari  yo'g'onlashib,  bir-biridan  uzoqlashib,  bo'sh  holda  (ular 
orasida  biriktiruvchi  to 'q im a   ko'payadi)  joylashadi.  Shunday  qilib, 
muskullar  ko'ndalang  kesimining  hajmi  va  kuchi  oshadi.  M uskulda  yuk 
miqdori  o'rtacha  bo'lgandagina  ko'proq  ish  bajaradi.  Yuk  miqdorining
www.ziyouz.com kutubxonasi

oshishi  yoki  kamayishi  tezda  charchashga  sabab  b o iad i.  Shu  bilan  birga 
muskullaming  ish  ritmi  bir  xil  bo'lishi  shart.  Agar  ish  ritmi  tezlashsa 
yoki  sekinlashsa,  odam  tez  charchab  qoladi.  Shuning  uchun  jismoniy 
ishni  ham,  sport bilan  shug'ullanishni ham bir xil  ritmda bajarish  maqsadga 
muvofiq  va  bajarilgan  ish  unumli  bo'ladi.
O D A M   G A V D A S IN IN G   S T A T IK A S I  V A   D IN A M IK A S I
Odam  gavdasining  biror  qismi  harakatga  kelganda,  avvalo  shu  harakat 
qaysi  bo'g'im da  sodir  bo'layotganini,  b o 'g'im lar  holatini,  muskullaming 
qay  tarzda ish bajarayotganini  ko'z oldimizga keltirishimiz kerak.  Jumladan, 
tik  turgan  odam  gavdasining  og'irligi,  asosan,  tovon  suyagiga  va  oyoq 
kaftiga  tushadi.  Odamning  oyoq  tayanch  sathi  panjalar  ostidagi  sathning 
o'zigina  bo'lm ay,  ana  shu  panjalar  orasidagi  sath  ham  tayanch  yuzasiga 
kiradi.  Shuning  uchun  oyoq  panjalarini  bir-biriga jipslashtirib  qo'ygandan 
k o 'ra  bir-biridan  uzoqlashtirib  (yelka  kengligida)  tik  turish  ancha  osonroq 
va muskullardan  kam  ish  talab qiladi,  bir oyoqda turganda esa muskullarga 
ancha  zo'r  keladi.
Umuman  odam  gavdasining  muvozanatda  saqlanishi  uchun  gavdaning 
og'irlik  markazidan  o'tib   vertikal  chiziq  gavda  tayanch  sathining  ichidan 
o'tishi  kerak.  Ana  shundagina  gavdani  vertikal  holatda  saqlab  turish 
mumkin.
Odam  gavdasining  turishi  uch  turga  bo'linadi:
1)  Normal  tik  turish.  Bunda  gavda  bir  oz  orqaga  tashlanadi.  Bu  holda 
gavdaning  og'irlik  markazidan  o'tgan  tik  chiziq  oyoq  bo'g'im laridan 
o'tgan  o 'q   chiziqqa  to 'g 'ri  keladi.
2)  Bemalol  tik  turish.  Bunda  odam  gavdasining  tik  chizig'i  oyoq 
bo'g'im laridan  o'tgan  tik  chiziqdan  bir  oz  orqaroqdan  o'tadi.
3)  Kuch  sa rf  qilib  («sm irno»  holatida)  tik  turish.  Bunda  odam 
gavdasining  og'irlik  markazidan  o'tgan  tik  chiziq  chanoq-son  bo'g'im i- 
dan  o'tgan  frontal  o'qdan  oldinroqdan  o'tadi.  Bu  vaziyatda  son  va  boldir­
ning  orqa  tomonidagi  muskullar  qisqargan,  oldingi  tomondagi  muskullar 
esa  bo'shashgan  holatda  bo'ladi.
Odam  tik  turganda  oyoq  panjasiga  tayanadi,  bunda  tayanch  nuqtasi 
oshiq-boldir  bo'g'im iga  tushadi.  Bu  holatda  boldirning  oldingi  va  orqa 
tomonida  joylashgan  muskullar  baravar  qisqargan  bo'ladi.
Odam  bir  oyoqda  turganda  gavdaning  o g 'irlik   markazidan  o'tgan  tik 
chiziq  tayanch  oyoq  kafti  tegib  turgan  sathning  o'rtasidan  o'tadi.  Bunda 
tayanib  turgan  oyoq  muskullarining  hammasi  qisqargan  holatda  bo'ladi.
Yurish  murakkab  harakat  bo'lib,  u  muskullar  bilan  birga  tomirlar, 
xususan  nerv  sistemasining faol  ishtirokida amalga oshadi.  Yurish muskullar 
orqali  vujudga  keladi.  Qon  tomirlar  ulami  oziqlantirsa,  nerv  sistemasi 
qisqarishini  tartibga  solib  turadi.  Tik  turgan  odam  yurishga  boshlaganda
www.ziyouz.com kutubxonasi

tana  muvozanati  o'zgarib,  oyoq  tomonga sal  engashadi,  aks  holda  yiqiladi. 
Keyingi  bosqichda  ikkinchi  oyoqni  oldinga  chiqarib,  navbatdagi  qadamni 
tashlaydi.  Odam  yurganda  og'irlik  markazidan  o'tgan  tik  chiziq  tayanch 
yuzasining  oldingi  chegarasiga  yetadi  va  undan  ham  chiqib  ketadi.  Bu 
holda odam muvozanatini dumba muskullarining  qisqarishi  ta’minlab turadi. 
Oldinga  tashlangan  ikkinchi  oyoq  yerga  oldin  tovoni  bilan,  keyin  esa 
butun  panjasi  bilan  tayanadi.  Shunday  qilib,  oldinma-ketin  oyoqlar  o'rni 
almashadi.  Oldinga  qadam  tashlash  soni  to 'rt  boshli  va  boshqa  muskul­
laming  chanoq-son  bo'g'im ida  qisqarishidan  yuzaga  keladi.  Bu  vaqtda 
orqada  qolgan  oyoq  boldir  muskullarining  qisqarishi  bilan  yerdan  itarila- 
di.  Nihoyat,  oyoq  fazoda  qolib,  son  muskullarining  qisqarishi  bilan  u 
oldinga  tashlanadi  va  harakat  takrorlanadi.
Yurish  vaqtida  oyoq  muskullaridan  tashqari  qo'l  muskullari  ham  faol 
qatnashadi.  O 'ng 
oyoq  oldinga  qadam  tashlaganda  o 'ng  q o'l  orqaga, 
oyoq  orqada  bo'lganida  qo'l  oldinga  chiqadi.  Shunday  qilib,  odam  yur­
ganda  o 'z   muvozanatini  saqlab  qoladi.  Odam  yurganda  ikkala  oyoq  fazo­
da  ko'tarilgan  holatda  bo'ladi,  ya’ni  «uchish»  bosqichi  bilan  yurishdan 
farqlanadi.  Yugurayotgan  odam da  q o 'l  harakatlarining  tezlanishidan 
tashqari,  ensa  muskullari  ham  qattiq  qisqaradi.
Sakrash.  Sakrash  harakatini  to 'rt  bosqichga  bo'lish  mumkin.
Birinchi  bosqich  —  sakrashga  tayyorlanish  bo'lib,  bunda  gavda  bir  oz 
pastga  bukiladi,  ya’ni  cho'kadi.  Boldir-oshiq  bo'g'im i  yozilsa,  tizza  va 
chanoq-son  bo'g'im lari  bukiladi.  Bu  bosqich  boldirning  oldingi  guruh 
muskullari,  sonning  orqa  guruh  muskullari  bilan  chanoq-son  bo'g'im ini 
harakatga  keltiruvchi  muskullar  ishtirokida  yuz  beradi.
Ikkinchi  bosqich  —  sakrash  yoki  yerni  tepish.  Bunda  boldir  b o 'g 'im i­
ni  bukuvchi,  tizza  va  son-chanoq  bo'g'im ini  yozuvchi  muskullar  keskin 
qisqaradi.  Sakrash  vaqtida  oyoq  panjasining  kaft  yuzasidagi  muskullar 
boldirning  orqa  tomonidagi  va  chanoq-son  bo'g'im ini  yozuvchi  muskul­
lar  qisqaradi.
Uchinchi  bosqich  —  havoda  uchish.  Bu  bosqichda  bel  va  chanoq-son 
b o 'g 'im id a  bukilgan  va  qo'llar  oldinga  chiqarilgan,  sakrovchi  yerdan 
ko'tarilib  («uchib»)  ketayotgan  bo'ladi.
To'rtinchi  bosqich  —  yerga  «qo'nish».  Bunda  «uchib»  borayotgan 
odam  orqa  oyoq  uchi  bilan  tovon  yoki  oyoq  kafti  bilan  qo'nishi  mumkin.
Nazorat  uchun  savollar
1.  Odam  organizmida  qanday  turdagi  muskullar  bo'ladi?
2.  Silliq  va  ko'ndalang-targ'il  yoki  skelet  muskullari  tuzilishi  va  ularning  organizmda 
tutgan  roli.
3.  Skelet  muskullari  organizm  og'irligiga  nisbatan  qancha  (protsent  hisobida)  qismni 
tashkil  qiladi?
4.  Skelet  muskullarida  qanday  qismlar  mavjud?
www.ziyouz.com kutubxonasi

5.  Skelet  muskullarining  yordamchi  apparatlariga  nimalar  kiradi?
6.  Antagonist  va  sinergist  muskullar  haqida  nimalami  bilasiz?
7.  Muskullar  b o‘g ‘imlarga  nisbatan  qanday  joylashgan?
8.  Gavdaning  old  tomonida  joylashgan  muskullar  qanday  harakatni  bajaradi?
9.  Gavdaning  orqa  tomonidagi  muskullar  vazifasi  qanday?
10.  Muskullar  ko‘proq  qaysi  belgilariga  qarab  ataladi?  Misol  keltiring.
11.  Muskullar  joylashishida,  vazifasini  bajarishda  fassiyalar  ahamiyati.
12.  Pay  qinlari  qaysi  muskullarda  bo'ladi?
13.  Muskul  aponevrozi  qaysi  tur  muskullarda  bo'ladi?
14.  Orqaning  yuza  va  chuqur  muskullari.
15.  Ko'krak  muskullari.
16.  Diafragmaning  tuzilishi  va  funksiyasi.
17.  Qorin  muskullari,  ular  muskul  tolalarining  yo'nalishi.
18.  Qorin  to'g'ri  muskulining  qini.  Uning  funksiyasi  va  ahamiyati.
19.  Chov  kanalining  hosil  bo'lishi.
20.  Bo'yinning  yuza  muskullari  va  funksiyasi.
21.  Til  osti  suyagidan  yuqorida  joylashgan  muskullar  va  ularning  funksiyalari.
22.  Til  osti  suyagidan  pastda joylashgan  muskullar  va  ulaming  funksiyalari.
23.  Bo'yinning  chuqur  muskullari.  Bo'yin  fassiyalari  va  ulaming  ahamiyati.
24.  Bo'yinda  joylashgan  uchburchaklar  qanday  hosil  bo'lgan  va  ulaming  ahamiyati.
25.  Bosh  va  yuz  (mimika)  muskullari,  ulaming  joylashishi  va  funksiyalari.
26.  Chaynov  muskullari.
27.  Yelka  kamari  muskullari.
28.  Yelkaning  oldingi  guruh  muskullari  va  funksiyalari.
29.  Yelkaning  orqa  guruh  muskullari  va  funksiyalari.
30.  Bilak  muskullari.
31.  Kaft  muskullari.
32.  Qo'ltiq  chuqurchasi  va  bilakdagi  egatlar  hamda  kanallar  qaysi  muskullar 
ishtirokida  vujudga  keladi?
33.  Chanoq  muskullari  va  ulaming  funksiyalari.
34.  Son  muskullari  va  ulaming  funksiyalari.
35.  Boldir  muskullari.
36.  Oyoq  panja  muskullari.
37.  Son  fassiyasining  vazifasi.
38.  Noksimon  muskul  quymich  teshikdan  o'ta  turib  qanday  teshiklarni  vujudga 
keltiradi?
39.  Son  kanali  qanday  chegaralangan?
40.  Son-taqim  osti  kanali.
41.  Taqim  osti  chuqurchasi.
42.  Taqim  osti  boldir  kanallari  qaysi  muskullar  oralig'ida  joylashgan?
43.  To'qimalarning  qo'zg'aluvchanlik  xususiyati.
44.  To'qimadagi  bioelektr  hodisalari.
45.  Muskullardagi  ionlar  harakati  to'g'risida  nimalami  bilasiz?  Q o'sh  elektr  quvvati 
nima?
46.  Muskullaming  o'tkazuvchanlik  qobiliyati.
47.  Reobaza  va  xronaksiya  nima?
48.  Absolut  qo'zg'aluvchanlikni  tushuntiring.
49.  Izotonik  va  izometrik  qisqarishlar.
50.  Muskullaming  absolut  kuchi  qanday  aniqlanadi?
www.ziyouz.com kutubxonasi

Ichki  a’zolarga  ko'krak,  qorin  va  chanoq  bo'shliqlarida  joylashgan 
a’zolar  kiradi.  Ichki  a’zolar  bajaradigan  ishiga  qarab  alohida  sistemalarga 
ajratiladi.  Hazm  va  nafas  a’zolarining  boshlanish  qismlari  bo'yin  hamda 
kalla  sohasida  joylashgan.  Siydik  ajratish  a’zolarining  boshlanish  qismi 
qorin  pardasining orqa sohasida,  davomi  esa chanoq bo'shlig'ida joylashgan. 
Jinsiy  a ’zolar  ham  chanoq  bo'shlig'ida joylashgan.  Hazm,  nafas  va  siydik 
ajratish  a’zolari  organizmda  moddalar  almashinuvida  qatnashadi.  Jinsiy 
a’zolar,  odatda,  ichki  —   shilliq  va  shilliq  osti  qavatlari,  o'rta  —   muskul 
qavati  va  tashqi  —  seroz  parda  qavatidan  tuzilgan  (95-rasm).
Shilliq  parda  —   hazm  a’zolarining  hamma  qismi  (og'iz  bo 'sh lig 'i, 
halqum,  qizilo'ngach,  m e’da  va  ichaklar)ni  ichki  tomondan  qoplab  tura­
di.  Shilliq  qavatning  ustki  yuzasini  esa 
epiteliy  parda  o'rab  oladi.  Epiteliy  parda 
hazm  a ’zolarining  hamm a  qism larida 
(me’dadan  tashqari)  bir  xil  k o 'p   qavatli 
yassi  epiteliy  bilan,  me’da  esa  bir  qavatli 
prizmatik  epiteliy  bilan  qoplangan.
Shilliq qavat rangi  undagi  qon tomirlari 
va  qonning  ko'p  yoki  oz  bo'lishiga  qarab 
pushti  rangdan  tortib  to'q  qizil  ranggacha 
bo'ladi.
Shilliq  o sti  qavati  shakllanm agan 
biriktiruvchi  to'qim adan  tuzilgan  bo'lib, 
shilliq qavati  bilan  qo'shilib turadi.  Shilliq 
osti qavati  hazm a’zolarida, og'iz  bo'shlig'i 
va  halqumdan  tashqari,  shilliq  pardaning 
burmalarini  hosil  qiladi.
Muskul  qavat  hazm  a’zolari  devorida- 
gi  shilliq  va  shilliq  osti  qavatidan  keyingi 
uchinchi  qavat  bo'lib,  silliq  muskullardan 
tuzilgan.  Ammo  og'iz  bo'shlig'i,  halqum, 
qizilo'ngachning  yuqori  qismi  va  orqa 
chiqaruv  teshigi  devori  ko'ndalang-targ'il 
muskul  tolalaridan  iborat.  Silliq  muskul 
tolalari,  odatda,  aylanma va uzunasiga ikki 
qavat  joylashadi.  Silliq  muskul  o'zining 
tuzilishi  va  fiziologik  xususiyatlari  bilan 
ko'ndalang-targ'il muskullardan farq qiladi. 
Qo'zg'alishni  ular  juda  sekin  o'tkazadi. 
Jumladan,  qo'zg'alish odam-ning  ingichka 
ichagida 
1
  sm/s  tezlikda  tarqaladi.
95-rasm.  Hazm  a’zolari  sxemasi.
I  -  halqum;  2 -  qizilo'ngach;  3 -  
m e’da;  4  -   m e’daning  o'n  ikki 
barmoq  ichakka  o'tish  qismi;  5 -  
o'n  ikki  barmoq  ichakning  ingichka 
ichakka  o'tish  qismi;  6 -in gich k a  
ichak:  7 -  tushuvchi  chambar  ichak; 
S - « S »   sim on  ichak;  9 - to'g'ri 
ichak;  10  -   c h u v a lc h a n g s im o n  
o'simta;  / / - y o n b o s h   ichak;  1 2 -  
ko'richak;  13 -  ko'tariluvchi chambar 
ichak; 
14 -  ko'ndalang-chambar 
ichak.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Silliq  muskullaming  taranglashish  davri  20  s  ni,  bo‘shashish  davri  60 
s  (jami  60— 80  s)  ni  tashkil  qiladi.  Silliq  muskullar  avtomatik  ravishda 
qisqaradi.  Simpatik  va  parasimpatik  nervlar  orqali  keladigan  impulslar 
esa  regulator  (tartibga  solish)  vazifasini  bajaradi.  Jumladan,  nerv  impul- 
slari  a’zolarining  (qon  tomirlarining  ham)  tonusini  kuchaytirarkan,  uning 
hajmi  o'zgaradi.  Silliq  muskullar cho'ziluvchan  bo'lganidan  kovak a ’zolar 
(m e’da,  bachadon,  qovuq  va  boshqalar)  kerakligicha  kengayish  imkoniyati- 
ga  ega  bo'ladi.  Ammo  silliq  muskullar  cho'zilgani  bilan  tarangligi  ortmaydi.
Seroz parda  —   silliq  bir  qavatli  yassi  epiteliy  (mezoteliy)  hujayralari- 
dan  tuzilgan  bo'lib,  hazm  a ’zolarini  eng  ustidan  o'raydi  va  biriktiruvchi 
nozik  to'qim a  vositasida  muskul  qavatga  tutashadi.  Seroz  parda  qorin 
pardasining  ichki  varag'i  bo'lib,  qorin  bo'shlig'idagi  a’zolarni  ustidan 
o 'rab   turadi.  Hazm  kanalining  seroz  parda  o'ram agan  qismlari  (og'iz 
bo'shlig'i,  halqum,  qizilo'ngachning  bo'yin  va  ko'krak  qismlari),  to 'g 'ri 
ichakning pastki  qismi biriktiruvchi  to'qimadan tuzilgan parda bilan o'ralgan.
Bezlar  to‘g‘risida  tushuncha
Ichki  a ’zolar sistemasining  shilliq  qavatida bezlar va  limfoid  to'qim alar 
joylashgan.  Bezlar  epiteliysi  hujayralardan  tuzilgan  va  turlicha  bo'ladi. 
Jumladan,  organizmdagi  barcha  bezlar  ajratadigan  suyuqligiga  qarab  uch 
turkumga  bo'linadi:
1
)  tashqi  sekretsiya  bezlari  —  og'iz  b o 'sh lig'i  m e’da-ichak  devoridagi 
bezlar,  ter  va  yog'  bezlari.  Ular  o 'z   suyuqliklarini  maxsus  naychalar 
orqali  tananing  m a’lum  bir  sohasiga  quyadi;
2
)  ichki  sekretsiya  bezlari  (gipofiz,  buyrak  usti  bezi,  qalqonsimon  bez 
va  b.q.)  suyuqlik  (gormon)lari  bevosita  qonga  shimiladi;
3)  aralash  bezlar  (me’da  osti  bezi  va  jinsiy  bezlar)  ikki  xil  suyuqlik 
(sekret)  ishlab  chiqaradi.  Sekretning  bir  xili  qonga  shimilsa,  ikkinchisi 
maxsus  naychalar  orqali  organizmning  m a’lum  bir  qismiga  quyiladi.
Tashqi  sekretsiya  bezlari  sodda  va  murakkab  tuzilgan.  Sodda  tuzilgan 
bezlar  naysimon  tuzilishga  ega  bo'lib,  sekret  to'plangan  paytda  tubi 
kengayib,  qadoqsimon  shaklni  oladi.  Murakkab  tuzilgan  bezlar  alohida 
alveolalardan  tuzilgan  bo'lib,  bu  bo'laklar  o 'z   alveolalari  va  maxsus 
naychalari  orqali  bir-biriga  qo'shiladi.  Murakkab  tuzilgan  bezlarga  so'lak 
bezlari  va  m e’da  osti  bezi  misol  bo'ladi.  Bulardan  tashqari,  hazm  a’zola­
rining  shilliq  qavatida  retikular  to'qim alar  (yulduzsimon  limfa  tugunlari) 
uchraydi.  Bular  yakka-yakka  yoki  guruh  bo'lib  joylashgan.
IC H K I  A ’Z O L A R N IN G   R IV O J L A N IS H I  H A Q ID A  
Q IS Q A C H A   M A ’L U M O T
Ichki  a’zolar  embrional  taraqqiyotning  4-haftalarida  endodermadan 
paydo  bo'lgan  birlamchi  ichak  naychasidan  shakllanadi.  Ichakning  mus­
kul  qavati  mezodermadan  rivojlanadi.  Ichak  naychasi  embrion  umurtqa
www.ziyouz.com kutubxonasi

pog'onasining  old  tomonida  unga  boshidan-oxirigacha  parallel  joylash­
gan.  Keyingi  rivojlanish  davrida  ichak  naychasi  embrionga  nisbatan  tez 
o'sib,  qorin  b o 'sh lig 'id a   ikkita  burilish  (tizza)  ni  hosil  qiladi.  Natijada 
ichak  naychasi  bosh,  o 'rta   va  orqa  ichak  naycha  qismlariga  ajraladi.  Bu 
vaqtda  embrion  bosh  qismining  yuz  tomonidagi  ektodermadan  o g'iz 
b o 'sh lig 'i  va  tilning  oldingi  qism lari  rivojlanadi.  Bunga  qaram a-qarshi 
birlamchi  ichak  naychasining  bosh  qism idan  esa  o g 'iz   b o 'sh lig 'i  va 
tilning  orqa  b o 'lag i,  hiqildoq,  qizilo'ngach  va  m e’da  rivojlanadi.  O g'iz 
bo'shlig'ining  oldingi  bo'lagi  bilan  orqa  qismi  embrion  rivojlanishida 
o'zaro  qo'shilib,  butun  o g 'iz   b o 'sh lig 'i  va  tilni  vujudga  keltiradi.  B ir­
lamchi  ichak  naychasining  bosh  qism idan  o g 'iz   b o 'sh lig 'i  va  tildan 
tashqari  tishlar,  so 'lak   bezlari,  limfoid  to'qim alar  va  qalqonsimon  bez, 
qalqonsim on  bez  orqa  tanachalari  va  ayrisim on  bezlar  rivojlanadi. 
Birlamchi  ichak  naychasining  o 'rta   qismidan  o 'n   ikki  barmoq  ichak, 
och  ichak,  yonbosh  ichak  va  ularga  aloqador  bezlar  (jigar,  m e’da  osti 
bezi)  rivojlanadi.
Birlamchi  ichak  naychasining  oxirgi  qismidan  esa  ko'richak,  ko'ta- 
riluvchi,  ko'ndalang  va  pastga  tushuvchi  chambar  ichaklar,  «S»  simon 
va  to 'g 'ri  ichak  taraqqiy  etadi.  T o 'g 'ri  ichakka  qarab  b o 'lg 'u si  orqa 
teshik  vujudga  keladi.  Keyinchalik  rivojlanish jarayonida  o'rtadagi  parda 
shimilib  ketadi  va  to 'g 'ri  ichak  tashqariga  orqa  teshik  orqali  ochiladi.