O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi o'rta-m axsus kasb-hunar ta’limi markazi

108-rasm.  Ingichka  ichakning 
ko'richakka  ochilish  qismi. 
/ - i c h a k   lentasi;  2 - y o g '   o'sim - 
talari;  3 -   ichak  burmalari;  4 -  
q o p q o q n in g   yu q ori  labi;  5  -  
qopqoqning  pastki  labi;  6 -  yon­
bosh  ichak;  7 -  qorin  parda;  8 -  
chuvalchangsim on  o'sim ta;  9  -  
c h u v a lc h a n g s im o n   o 's im la g a  
kirish  teshigi;  10 -  ko'richak;  11  -  
yonbosh  ichakning  ko'richakka 
qo'shilish  joyidagi  qopqoq;  12 -  
pufak  do'mboqchalar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

chanoq  bo'shlig'iga  osilgan  holatda joylashgan.  Ba’zan  o'sim ta  ko'richak- 
ning  orqa  tomonida  uchi  tepaga  qarab  joylashgan  bo'ladi.
Ko'tariluvchi  chambar ichak  ko'richakning  davomi  bo'lib,  tikka  ko'ta- 
riladi  va  o 'ng  qovurg'a  osti  sohasida  jigam ing  pastki  yuzasiga  borganda 
burilib,  k o'ndalang-cham bar  ichakka  o 'tad i.  K o'tariluvch i  cham bar 
ichakning  oldi  va  ikki  yon  qismini  qorin  parda  o'raydi.  Uning  orqa 
yuzasi  ochiq  qoladi.  Bu  ichak  yonbosh  muskuli  bilan  belning  kvadrat 
muskuliga  va  o'n g   buyrakka  tegib  joylashadi.
Ko'ndalang-chambar  ichak  ko'tariluvchi  chambar  ichakning  burilgan 
qismidan  keyingi  davomidir.  Ko'ndalang-chambar  ichak  ko'ndalangiga 
yo'nalib,  chap  tomonga  o'tganda  chap  burilishini  hosil  qilib,  quyi  tushuvchi 
chambar  ichakka o'tib  ketadi.  Ko'ndalang-chambar ichak tutqich  orqali  qorin 
devoriga  yopishib  tursa,  uning  old  tomonidan  katta  charvi  osilib  yotadi.
Ko'ndalang-chambar  ichakning  orqa  tomonida  o 'n   ikki  barmoq  ichak 
bilan  m e’da  osti  bezi  joylashgan  bo'lib,  oldingi  yuzasi  bilan  m e’da-qorin 
pardadan  tuzilgan  boylam  bilan  o'zaro  tutashib  turadi.
Tushuvchi  chambar ichak  chap bukilishidan boshlangan  y o 'g 'o n   ichak­
ning  bu  qismi  qorin  orqa  devorining  chap  tomoni  bo'ylab  yo'naladi  va 
chap  yonbosh  chuqurchaga  borganda  «S»  simon  ichakka  o'tadi.  Ichakning 
orqa  tomoni  belning  kvadrat  va  ko'ndalang  muskullariga,  oldingi  tomoni 
ingichka  ichakka  tegib  turadi.
«S»  simon  ichak  tushuvchi  chambar  ichakning  chap  yonbosh  chuqur- 
chasidan  boshlanib,  kichik chanoq bo'shlig'idan to 'g 'ri  ichakka o'tib  ketadi. 
Uzunligi  10— 12  sm  bo'lgan  «S»  simon 
ichak hamma tomondan qorin parda bilan 
o'ralgan,  ichak  tutqichi  bor.  Ichak  chap 
siydik  yo'li,  chap  yonbosh  arteriyasi  va 
venasi  bilan  kesishib  joylashgan.
To'g'ri  ichak  (109-rasm )  y o 'g 'o n  
ichakning  oxirgi  qismi  bo'lib,  «S»  si­
mon  ichakda  III  d u m g 'aza  um urtqa 
ro'parasida  boshlanib,  orqa  teshik  bilan 
tashqariga ochiladi.  T o 'g 'ri  ichakda len­
talar  (tasmalar),  yog'lar,  o'sim talar  va 
bo'rtib  chiqqan  pufakchalar  bo'lmaydi.
T o'g'ri  ichak nomiga yarasha juda to 'g 'ri 
emas,  u  ikkita  bukilma  hosil  qiladi.
109-rasm.  To'g'ri  ichak  (devori  kesilgan).
1  -  orqa  teshikni  ko'taruvchi  muskul;  2 -  orqa 
teshik burmalari;  3 -  orqa teshik; 4 -  orqa teshikni 
siquvchi  tashqi  muskul;  5 - t o 'g 'r i  ichakning 
k en gaygan   (p a p u la )  q ism i;  6 -   ich ak n in g 
ko'ndalang  burmalari;  7 -  shilliq  qavat;  8 -  mus­
kul  qavat;  9 -  qorin  parda.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Birinchi  bukilm a  —   dum g 'aza  suyagiga,  ikkinchisi  —   dum sim on 
suyaklarning  shakliga  m oslashib  paydo  b o 'lgan.
T o 'g 'ri  ichakning  yuqori  qismi  chanoq  bo'lagi  bo'lib,  birmuncha  ken­
gaygan,  diametri  (to'lib  turganda) 
6— 8
  sm  gacha  boradi.  Oxirgi,  orqa 
teshikka  yaqin  qismi  ancha  toraygan.  T o 'g 'ri  ichakning  ichki  tomonida 
shilliq  qavat  uchta  ko'ndalang  burma  hosil  qiladi.  Shilliq  qavatda  y o 'g 'o n  
ichakning  bosh qismlariga o'xshash shilliq bezlari,  уakka-yakka joylashgan 
limfa  tugunlari  uchraydi.  Shilliq  osti  qavati  yaxshi  rivojlangan.  Shuning 
uchun  shilliq  qavat  harakatchan  bo'lib,  ichakning  tashqi  teshikka  yaqin 
qismida  uzunasiga  y o 'g 'o n   burmalar  paydo  bo'ladi.  Bular  pastga  tushgan 
sari  bir-biri  bilan  qo'shilib joylashadi.  Bu  zonada  vena  qon  tomirlari juda 
yaxshi  rivojlangan  bo'lib,  vena  chigalini  hosil  qilib  joylashgan.  B a’zida 
bu  venalar  kengayib  bavosir  (gemorroy)  kasalligini  paydo  qiladi.
Muskul  qavati  to 'g 'ri  ichakda  tashqi  uzunasiga  va  ichki  aylanasiga 
joylashgan  qavatlardan  tuzilgan.  Aylanasiga joylashgan  muskul  tolalari  orqa 
teshik  sohasiga  kelgach  zichlashib,  ichki  qisqich  hosil  qiladi.  Bundan  tash­
qari,  tashqi  teshik  atrofida  ixtiyoriy  halqa— muskul  tolalaridan  tuzilgan 
tashqi  qisqich  bo'ladi.  Shilliq  qavatning  muskul  halqalari  qalinlashuvidan 
hosil  bo'lgan  uchinchi  qisqich  orqa  teshikdan 
10
  sm  yuqorida joylashgan.
T o 'g 'ri  ichak  erkaklarda  oldindan  qovuqqa,  urug'  pufakchalariga, 
prostata  beziga  va  urug'  tushuvchi  tizimchaga  tegib  turadi.  Ayollarda  esa 
bachadondan  pastroqda  qindan  oraliq  b o 'sh lig 'i  va  unda  joylashgan  bi­
riktiruvchi  to'qim a  bilan  ajralib  turadi.
Fiziologiyasi.  Y o 'g'on   ichak  peristaltik  qisqarishdan  tashqari,  teskari 
(ingichka  ichak  tomonga)  ham  qisqaradi.  Ana  shu  harakatlar  tufayli  ov­
qat  qoldiqlari  ancha  uzoq  (16— 18  soat  turib)  qoladi.  Bunday  xususiyat 
ovqat  moddasi  qoldig'ining  bir  qismi,  suv  va  kletchatkaning  y o 'g 'o n  
ichakda  (asosan,  ko'tariluvchi  chambar  ichak  qismida)  shimilishiga  im­
koniyat  tug'diradi.  Ovqat  tarkibidagi  kletchatka  y o 'g 'o n   ichakka  kelgach, 
bakteriyalar  ta’sirida  parchalanib,  50%  ga  yaqin  qismi  shimiladi.  Y o 'g 'o n  
ichakning  bu  xususiyati  bem orlarga  antibiotik  dorilar  buyurilganda 
polivitaminlar qo'shib berishni  taqozo etadi.  Aks  holda antibiotiklar ichak- 
dagi  bakteriyalarni  halok  etib,  avitam inozga  sabab  bo'ladi.  O dam da 
ovqatning 
10
%  ga  yaqin  qismi  shimilmasdan,  y o 'g 'o n   ichak  shirasidagi 
shilimshiq  bilan  bir-biriga  yopishgan  bakteriyalar  (axlatning  taxminan 
50%  ini  tashkil  etadi)  qoldiq  sifatida  axlatni  hosil  qiladi.  Axlat  to 'g 'ri 
ichakka  yig'ilganda  ta’sirlanib,  ixtiyoriy  bo'shalish  bo'ladi.
M E ’DA  O ST I  B E Z I
M e’da  osti  bezi  (105-rasmga  qarang)  m e’daning  orqa  sohasida  —   I—
II  bel  umurtqalari  qarshisida  ko'ndalang joylashgan.  Uning  og'irligi  70—  
90  g  bo'lib,  uch  qismdan  (boshi,  tanasi  va  dum  qismidan)  iborat.  Boshi  va 
tanasi  uch  qirrali  va  uchta  yuzali  bo'lib,  uning  orqa  tomonidan  aorta  va
www.ziyouz.com kutubxonasi

pastki  kovak  venasi  o'tadi.  Bezning  dumi  tanasining  bevosita  davomi 
bo'lib,  asta-sekin  ingichkalashadi  va  taloq  davrozasigacha  boradi.  M e’da 
osti  bezi  qorin  pardadan  tashqarida  (ekstraperitoneal)  yotadi.
M e’da  osti  bezi  hazm  sistemasidagi  a’zolar  kabi  murakkab  tuzilgan, 
k o 'p   katakli  b o 'lib ,  ishlab  chiqaradigan  m ahsuloti  jihatidan  aralash 
bezlarga  kiradi.  Bezning  ekzokrin  qismi  shirasi  —  ferm entlar  ishqoriy 
reaksiyaga  ega  bo'lgan  rangsiz  suyuqlikdir.  Shira  chiqaruv  y o 'li  orqali 
o 'n   ikki  barmoq  ichakning  pastga  yo'naluvchi  qismiga quyiladi  va  oqsil, 
y og'  hamda  uglevodlami  parchalovchi  fermentlardan  tarkib  topgan  m e’da 
osti  bezi  shirasi  ovqat  yeyila  boshlagandan  so'ng 
2
— 4  minut  o'tgach 
ajralib  chiqa  boshlaydi.  Uning  ichki  sekretsiya  gormonlari  —   insulin  va 
glukogen  m e’da  osti  bezining  tana  va  dum  bo'laklari  tarkibidagi  m ax­
sus  hujayralar  (orolchalar)ga  ajralib,  qonga  shimiladi.  Insulin  qon  tarki­
bidagi  glukozani  jigarda  glukogenga  aylantirib,  organizmda  qand  miqdo- 
rini  bir  m e’yorda  saqlaydi.  Insulin  ishlab  chiqarilishining  kamayishi  qand 
(diabet)  kasalligiga  sabab  bo'ladi.  Bu  kasallik,  asosan,  insulin  gormoni- 
ning  yetishmasligi  natijasida  glukozaning  glukogenga  aylanish  jarayoni 
buzilganda,  organizmning  uglevodlarni  qabul  qilish,  sarflash  xususiyati 
izdan  chiqqanda  yog'  va  oqsillardan  ko'plab  uglevodlar  hosil  bo'lishi 
tufayli  ro'y  beradi.
Diabetda qonda qand  miqdori  oshib,  giperglikemiya kuzatiladi.  Normal 
holatda  odamning 
1
  /  qonida  o'rtacha  0,18— 1,2  g  qand  yoki  80— 120 
mg  (4,5— 6,5  mmol/1  glukoza)  bo'ladi.  Bunday  paytda  buyrak  qandni 
siydikka chiqarmasdan,  ushlab qoladi.  Diabet kasalligida esa qand  miqdori 
1  /  qonda 
8
— 10  (
8
— 10  mmol/1)  g  gacha  ko'payadi.  Kasallikda  buyrak 
glukozani  saqlab  qola  olmay  siydik  bilan  tashqariga  chiqarib  yuboradi. 
D iabet  kasalligida  qand  bilan  siydik  ham  k o 'p   ajraladi  (poliuriya). 
Organizm  suvsizlanadi.  Shuning  uchun  qand  kasalligida  kuchli  chanqov 
seziladi.
Surunkali  va  chuqur  diabet  kasalligida  uglevodlar  almashinuvidan  ta­
shqari  parchalanish  jarayoni  ham  buziladi.  Y og'  oxirigacha  parchalan- 
masligi  tufayli  asitosirka  va  P-  oksimoy  kislotalar  ajralib,  qonda to'planib, 
siydik  bilan  tashqariga  chiqadi.  Bunday  moddalarning  qonda  to'planishi 
organizmni  zaharlay  boshlaydi.  Natijada  odamning  nafas  olishi  buzilib, 
nerv  sistemasi  faoliyati  ham  sezilarli  darajada  pasayadi,  bemor  hushdan 
ketadi.  Bunga  diabet  komasi  deyilib,  ba’zan  o'lim   bilan  tugaydi.
O g 'ir  darajali  diabet  kasalligida  qonda  yog'  va  lipoid  hamda  xoleste- 
rin  moddalari haddan  tashqari  ko'payadi  (diabetlipemiya).  Diabet kasalligiga 
duchor  bo'lganlarga  insulin  ijobiy  ta’sir  qiladi.  Qondagi  qand  va  boshqa 
moddalar  miqdori  kamayib,  siydik  bilan  chiqishi  to'xtaydi.  Ammo  insu- 
linning  organizmga  ta’siri  qisqa  muddatli  bo'lganidan  tez-tez  ukol  qilish 
tavsiya  etiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Jigar  (1 10-rasm)  qorin  bo'shlig'ining  yuqori  qismida  joylashib,  tepa 
yuzasi  diafragmaga  tegib  turadi.  Jigam ing  k o 'p  qismi  o 'n g   qovurg'a  osti 
sohasida,  oz  qismi  esa  chap  qovurg'a  osti  sohasida  joylashgan.  Jigar 
oganizmdagi  hazm  bezlarining  eng  kattasi  bo'lib,  og'irligi  1500— 2200  g 
gacha boradi.  Normal  holatdagi jigam ing pastki qirg'o g'i qovurg'a ravog'i- 
dan  tashqari  chiqmaydi.  Jigam ing  pastki  yuzasi  bir  oz  orqaga  qaragan 
bo'lib,  unda  parallel  yotgan  chap  va  o'ng  sagittal  chuqur  egatlar  hamda
u lar  o 'r ta s id a   k o 'n ­
dalang joylashgan egat­
la r  b o r.  Bu  e g a tla r 
jigam ing  pastki  yuza- 
sini o 'ng  va chap kvad- 
r a ts im o n  
h a m d a  
dumsimon  bo'laklarga 
ajratadi.  O 'ng  sagittal 
egatning oldingi  qismi­
da  o 't   p u fa g i,  orq a 
q is m id a   e s a   p a s tk i 
kovak  vena joylashgan. 
Chap  sagittal  egatning 
old qismida (kindik ve- 
nasining  q o ld ig 'i)  ji- 
g a r n in g  
d u m a lo q  
boylami,  orqa  qismida 
esa  (embrion  davridagi 
vena tomirlari  qoldig'i) 
vena  boylami  joylash­
gan.  K o'ndalang  egat 
jigar  darvozasi  hisob­
lanib,  undan  jigam ing  darvoza  venasi,  jigar  arteriyasi,  o 't  y o 'li,  limfa 
tomirlari 
va  nervlar  o'tadi.  Jigaming  pastki  yuzasi  m e’daga,  y o 'g 'o n  
ichakning  o 'n g   burilish  qismiga,  ko'ndalang  chambar  ichakka,  o 'n g   buy­
rak,  buyrak  usti  beziga  tegib  turadi.  O 'tkir  qirra jigam ing  pastki  yuzasini 
yuqori  yuzasidan  ajratib  turadi.  Jigaming  orqa  yuzasida  qizilo'ngach  izi 
uchraydi.  Jigam ing  yuqori  chegarasi  diafragma  gumbazining  pastki  yuza­
siga,  y a’ni  IV  qovurg'a  ravog'iga  to 'g 'ri  keladi,  so'ng  chap  tomonda 
yuqoriga  ko'tarilib,  VII— VIII  qovurg'alarning  tog'aylari  birikkan  joyga 
yetadi.  Jigam ing  orqa  tomonidan  boshqa  hamma  tomoni  (uch  tomonla­
ma)  qorin  parda  bilan  o'ralgan.  Qorin  parda  jigam ing  qo'shni  a ’zolariga 
boylamlar  hosil  qilib  o'tadi.  Jumladan,  qorin  pardaning  jigardan  o'n  ikki 
barmoq  ichakka  o'tishida jigar-o'n  ikki  barmoq  ichak  boylami,  jigar  bilan
11  12 
13 
14 
15
3  
2   1 
19
1 10-rasm.  Jigar.
/ -  kvadratsimon  bilak;  2 - o ‘n  ikki  barmoq  ichak  izi;  3 -  
jigarning  dumaloq  boylam i;  4 -  o't  pufagi  yo'li;  5 -  
umumiy  o't  yo'li;  6 -jig a m in g   umumiy  yo'li;  7 -q o p q a  
vena;  8 -  jigar venasi;  9 -  jigaming chap bo'lagi;  10 -  me'da 
izi;  1 1 -  qizilo'ngach  izi;  12  -  jigaming  dumsimon  bo'lagi; 
13 -  pastki  kovak  vena;  14 -  buyrak  usti  bezining  izi;  15 -  
buyrak  izi;  16 -  jigar boylami;  17 -jig a m in g   o'ng  bo'lagi;
1 8 -  yo'g'on  ichak  izi;  19 - o ' t   pufagi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

me’da  o'rtasida jigar-m e’da  boylamlari  hosil  bo'ladi.  Jigar  bilan  diafrag­
ma  o'rtasida  toj  boylami  va  uning  ikki  uchida  chap  va  o'ng  uchburchakli 
boylamlar  jigam i  ko'tarib  turadi.
Jigam i  o'ragan  fibroz  parda  (qorin  parda  ostidagi  parda)  qon  tomirlar 
bilan  birga  jigam ing  ichkarisiga  kiradi  va  uni  juda  ko'p  bo'lakchalarga 
ajratadi.  Bu  bo'lakchalar  1— 2  mm  to 'rt  burchakli  prizmaga  o'xshaydi. 
Bo'lakchalar oralig'ida darvoza  venasining eng mayda shoxchalari,  arteriya 
shoxchalari,  nerv  tolalari  va  mayda  limfa  naychalari  joylashgan.  B o'lak­
chalar  oralig'idagi  arteriya  va  venalar  kapillarga  o'tib,  boiakchalam ing 
ichkarisiga  kiradi.  Bo'lakchalar  ichida  moddalar  almashinuvi  davomida 
arteriya qoni  venaga aylanib,  markaziy  venalar,  undan  yig'uvchi  venalarga 
o'tadi.  Bular  ham  asta-sekin  yiriklashib,  jigar  venasini  hosil  qiladi.  Bu 
vena  pastki  kovak  venaga  quyiladi.
Jigar  hujayralari  jigar  bo'laklarida  hujayralar  to'sinini  hosil  qilib 
joylashgan  bo'lib,  ular  orasida  bo'lakchalararo  o 't  naychalari  hosil  bo'ladi. 
Bular  o'zaro  qo'shilib, jigaming  o'ng  va  chap  bo'Iak  o 't  naychalarini  hosil 
qiladi.  Bu  naychalar  jigardan  chiqqandan  so'ng  bir-biri  bilan  qo'shilib, 
jigaming  umumiy  o 't  yo'liga  aylanadi.  Bu  yo'l  o 't  pufagi  naychasi  bilan 
qo'shilib,  o 'n   ikki  barmoq  ichakning  pastga  yo'naluvchi  qismiga  quyiladi- 
gan  umumiy  o 't  yo'lini  hosil  qiladi.
Fiziologiyasi.  Jigar  organizmda  quyidagi  muhim  vazifalarni  bajaradi: 
1
)  u  organizmdagi  zaharli  moddalarni  zararsizlantiradi; 
2
)  o 't  ishlab 
chiqaradi;  3)  embrional  davrda qon elementlarini  ishlaydi; 4) organizmdagi 
ortiqcha  glukozani  glikogenga  aylantirib  saqlaydi.  So'ngra  organizmning 
talabiga  ko 'ra  glikogen  glukozaga  aylanib  qonga  shimiladi.
Jigar moddalar almashinuvida  muhim  rol  o'ynaydi. Jigarda  albuminlar, 
fibrinogen (qonning oqsil  fraksiyalari)  hosil  bo'ladi.  Uglevodlar glikogenga 
aylanadi.  Jigarda  oqsil  parchalanishidan  hosil  bo'lmagan  mahsulotlar  (am- 
miak)  (to'sish  funksiyasi)  zararsizlanadi.  Ulardan  organizmga  zararsiz 
bo'lgan  mochevina  (siydikchil)  hosil  bo'ladi.  Jigar  ichaklardan  kelgan 
zaharli  moddalarni  zararsizlantiradi.  U  immunitet  reaksiyalarida  ishtirok 
etadi  va  o 't  ishlab,  ovqatning  parchalanib  shimilishida  faol  qatnashadi.
Jigar  faoliyati  turli  sabablarga  k o 'ra   buziladi.  Jum ladan,  zaharli 
moddalar,  yuqumli  kasallik  qo'zg'atuvchi  mikroblar  qon  tomirlar  orqali 
jigarga  borib,  uning  faoliyatini  buzadi.  Natijada  turli  kasalliklar  kelib 
chiqadi.
O 'T  PUFAGI
O't pufagi  (1 1 1-rasm) jigar o'ng  bo'lagining  pastki  yuzasida o 't pufagi 
chuqurchasida  joylashgan  nok  shaklidagi  a ’zo  bo'lib,  uning  tubi,  tanasi 
va  bo'yni  bor.  O 't  pufagining  tubi  eng  kengaygan joyidir.  O 't  pufagi  to'la 
bo'lganda bir oz  oldinga chiqib,  qorin  devoriga tegib  turadi.  O 't  pufagining
www.ziyouz.com kutubxonasi

111-rasm.  O't  pufagi  va  yo'llari  (kesilgan). 
10
 
I -  o't  nayi;  2 -  jigaming  umumiy  o't yo'li;
1 
3 -  umumiy  o't  yo'li;  4 -  me'da  osti  bezi
2  
shira  yo'li;  5 -  umumiy  o't  yo'lining  me‘da 
^ 
osti  shira  yo'li  bilan  qo'shilgan  qismi;  6 -
o'n  ikki  barmoq  ichak;  7,  8,  II  -  o't pufagi;
8
9 -  o't yo'li burmalari;  10 -  o't pufagi bo'yni.
7-
tanasi  tub  qismidan  keyingi  o ‘rta 
3  
qismi  b o ‘lib,  pufakning  ko'pchilik
qismini  tashkil  etadi.  O 't  pufagi  ta­
nasining  oldingi qismi  torayib,  uning 
bo'yniga  o'tadi,  so'ngra  o 't  nayiga 
qo'shilib  ketadi.  3— 4 sm  li  o 't nayi 
jigardan  kelayotgan  umumiy  jigar 
o 't  y o 'li  bilan  qo'shilib,  umumiy 
o 't  yo'lini  hosil  qiladi.  Umumiy  o 't 
y o 'li  o 'n   ikki  barmoq  ichakning
tushuvchi  qismiga  katta  so 'rg'ichga  me’da  osti  bezi  yo'li  bilan  birgalikda 
ochiladi.  O 't  pufagining  devori  seroz  parda,  nozik  tuzilgan  muskul  qavat 
va  burmalar  hosil  qilib  joylashgan  shilliq  qavatdan  iborat.  Muskul  qavati 
umumiy  o 't  yo'lining  o 'n   ikki  barmoq  ichakka  ochiladigan  joyida  qisuv- 
chi  muskulni  tashkil  etadi.  O 't  pufagining  hajmi  50— 60  sm
1
  bo'lib,  unda 
jigarda  ishlanib  chiqqan  o'tning  ortiqcha  qismi  saqlanadi.  O 't  shirasi 
jigar  hujayralarida  tinmasdan  ajralib  turadi  va  o 't  yo'llari  sistemasi  orqali 
o 'n   ikki  barmoq  ichakka  quyiladi.
O 't  tarkibida  o 't  kislotalari,  pigmentlar,  xolesterin  moddalari  bo'ladi. 
Pigmentlar  nobud  bo'lgan  eritrositlaming  parchalanishidan  vujudga  kela­
di.  Pigmentlarning  bir  qismi  ichak  devori  orqali  qonga  so'riladi,  ko'proq 
qismi  axlatga  rang  beradi  va  tashqariga  chiqariladi.  O 't  ichakka  quyilmay 
qolgan  hollarda  (o 't  yo'li  yallig'lanib  bekilsa,  tosh  bo'lsa)  axlat  rangsiz 
bo'ladi.  Odamda  bir  kecha-kunduzda  o'rtacha  800— 1200  g  o 't  ishlanadi. 
U  ovqat  moddasi,  ayniqsa  yog'ining  parchalanib  shimilishida  faol  ishtirok 
etadi.  O 't  pufagining  devoridan  o 't  tarkibidagi  suv  qonga  shimilib,  o 't  7— 
10
  marta  quyuqlashadi.
Qorin parda  (1 12-rasm)  qorin devorini  va qorin  bo'shlig'idagi  a’zolami 
o'rab  turuvchi  seroz  parda.  Qorin  parda  qorin  devorini  qoplab  turuvchi 
(pariyetal)  tashqi,  ichki  a’zolami  o'rab turuvchi  (visseral)  ichki  varaqlardan 
iborat.  Bu  ikkala  varaq  bir-birining  uzluksiz  davomi  bo'lgani  uchun  er- 
kaklarda  qorin  bo'shlig'ini  tashqi  muhitdan  ajratib  turadi.  Ayollarda  esa 
bachadon  nayining  bir  uchi  qorin  bo'shlig'iga,  ikkinchi  uchi  esa  bacha- 
donga  qo'shiladi.  Shuning  uchun  qorin  parda  bo'shlig'i  bachadon  nayi,
QORIN  PARDA
www.ziyouz.com kutubxonasi

112-rasm.  Qorin  parda.
/ - o ' p k a ;   2  -   diafragma;  J - j i g a r  
boylami;  4 -  charvi  cho'ntagi;  5 -  jigar- 
me'da boylami;  6 -  charvi qopchasi;  7 -  
me‘da  osti  bezi;  8 -  charvi  ildizi;  9 -  
o'n  ikki  barmoq  ichak;  1 0 -  yonbosh 
ichak;  / / - « S»  simon  ichak;  1 2 -  
bachadon;  1 3 -  to'g'ri  ichak;  1 4 -  
bachadon  to'g'ri  ichak  oralig'idagi 
qorin  parda cho'ntagi;  15 -  orqa teshik;
/ 6 - q i n ;   1 7 - siydik  chiqarish  yo'li;
18 -  qovuq;  19 -  qovuq  bilan  bachadon 
oralig'idagi  qorin  parda cho'ntagi;  2 0 -  
qorin  devorini  qoplab  turuvchi  qorin 
parda  varag'i;  2 / -kat ta  charvi;  2 2 -  
k o'n d alan g  chambar  ichak;  2 3 -  
yo'g'on 
ichak 
qisqichi;  24 -  par­
da  qopchig'i;  25 -m e'd a;  26 -jigar.
bachadon  va  qin  orqali  tashqi 
m uhit  bilan  aloqada  bo 'lad i.
Seroz  parda  qorin  b o ‘shlig‘ini 
ikki  b o ‘shliqqa:  qorin  parda 
bo'shlig'i  va qorin pardaning ta­
shqi  b o'shlig'iga ajratadi.  Qorin 
b o 's h lig 'i  tepadan  diafragm a,
oldindan  serbar  muskullar  bilan,  orqadan  umurtqa  pog'onasi  va  uning 
ikki  yonboshida  joylashgan  muskullar  bilan  chegaralanadi.  Past  tomon­
dan  chanoq  bo'shlig'i  bilan  qo'shilib  ketadi.  Qorin  parda  bo'shlig'ining 
orqa  devori  sohasida  qorin  parda  qoplamagan  bo'shliq  bor.  Bu  bo'shliq 
orqadan  qorin  fassiyasi,  oldindan  qorin  pardaning  pariyetal  varag'i  bilan 
chegaralanib  turadi.  Qorin  pardaning  tashqi  bo'shlig'ida  yog'  to'qim alari, 
buyrak,  buyrak  usti  bezi  va  siydik  yo'li  joylashgan.  Qorin  parda  bu 
a’zolam ing  faqat  oldingi  yuzasini  qoplagan.  Qorin  pardaning  visseral 
varag'i  qorin  bo'shlig'ida joylashgan  a ’zolami  turlicha  o'rab  turadi.  Jum ­
ladan,  a’zolami  m e’da,  ingichka  ichak  va  h.  k.  hamma  tomondan  o'raydi. 
Bunday  a ’zolar  intraperitoneal  a ’zolar  deyiladi.  A ’zolar  qorin 
(jigar, 
ko'tariluvchi,  tushuvchi  chambar  ichaklar  va  h.k.),  parda  bilan  uch  to­
mondan  o'ralib  tursa,  bunday  a’zolar  mezoperitoneal  a ’zolar  deb  ataladi. 
Qorin  parda  tashqarisida  joylashgan  a ’zolar  (buyrak,  buyrak  usti  bezi, 
siydik  yo'li,  me’da  osti  bezi  va  h.  k.)  ekstraperitoneal  a’zolar  bo'lib,  ular 
seroz  parda  bilan  faqat  bir  (old)  tomondan  o'ralib  turadi.  Seroz  parda 
suyuqlik  ishlab chiqaradi.  Bu  suyuqlik qorin parda yuzasini  namlab turgani 
uchun  qorin  parda  b o 'sh lig 'id ag i  a ’zolar  ishqalanmay  harakat  qiladi. 
Qorin  pardaning  pariyetal  varag'i  a ’zolarga  o'tishda  yoki  aksincha  a’zo­
lardan  qaytib,  pariyetal  varaqqa  o 'tish d a  ikki  varaq  o'zaro   qo'shilib
www.ziyouz.com kutubxonasi

dublikat  hosil  qiladi.  Bu  dublikat  boylam lar  nomi  bilan  ataladi.  Seroz 
p a rd a   jig a rd a n   m e ’d ag a  o 'tib ,  jig a r-m e ’da  b o y lam in i,  m e ’dadan 
ko'ndalang  chambar  ichakka  o 'tib   m e’da-ko'ndalang  chambar  ichak  boy- 
lamlarini  vujudga keltiradi.  Shuni  ham  aytib  o'tish  kerakki, jigam i  ushlab 
turuvchi  toj  boylam  jigam i  diafragmaga  yopishtirib  turadi.  Bu  boylam 
jigam ing  o 'ng  va  chap  tomonidan  uchburchakli  boylamlarga  o'tadi.
Qorin  parda  ichaklar  uchun  tutqichlar  hosil  qiladi.  Q orin  parda 
bo'shlig'ida joylashgan  ingichka  ichak  seroz  parda  bilan  hamma  tomon­
dan  (interperitoneal)  o'ralgan  bo'lib,  uning  orqa  tomonidagi  ichak  tutqich 
qorin  bo'shlig'ining  orqa  devoriga  borib  yopishadi.  Qorin  parda  ingichka 
ichakdan tashqari, ko'ndalang chambar,  «S»  simon chambar va ko'richaklar 
uchun  ham  tutqich  hosil  qiladi.  Tutqichlar  oralig'ida  yog'  to'qim alari, 
limfa tugunlari  va qon  tomirlar joylashgan.  Charvilar ham  seroz  pardaning 
dublikatidan vujudga keladi.  Katta charvi qorin pardaning  to'rtta varag'idan 
hosil  bo'ladi,  ulardan  ikkitasi  oldingi  va  ikkitasi  orqa  varaqdir.
Oldingi  varaq  me’daning  oldingi  va orqa  yuzasini  o'rab,  katta egrilikdan 
boshlanib,  ko'ndalang  chambar  ichak  ham  ingichka  ichak  oldidan  pastga 
tomon yo'nalib, qaytib yuqoriga ko'tariladi va katta charvining orqa varaqlari 
nomi  bilan  ko'ndalang  chambar  ichakka  borib,  uni  o'raydi,  so'ngra  cham­
bar  ichak  tutqichi  bo'lib,  qorin  bo'shlig'ining  orqa  devoriga  yopishadi. 
Katta  charvining  me’da  bilan  ko'ndalang  chambar  ichak  oralig'idagi  qismi 
me’da-ko'ndalang  chambar  ichak  boylami  deb  ham  ataladi.
Kichik  charvi  jigar-m e’da  boylami  bilan  jigar,  o 'n   ikki  barmoq  ichak 
boylamlari  qo'shilishidan  vujudga  keladi.
Qorin  bo'shlig'i  ko'ndalang  chambar  ichak  va  uning  tutqichi  yorda­
mida  yuqori  va  pastki  qavatlarga  bo'linadi.  Bulardan  tashqari,  qorin  parda 
a’zodan  a’zoga  yoki  qorin  devoriga  o'tishida  burmachalar,  chuqurchalar, 
kanallar  va  xaltachalarni  vujudga  keltiradi.  Bular  qorin  b o 's h lig ’ida 
bajariladigan  jarrohlik  operatsiyalarida  m a’lum  amaliy  ahamiyatga  ega 
bo'ladi.