O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti

 
7.4. Zaharli gazlarning ruxsat etilgan me’yorlari 
 
Yuqorida atmosferaga zaharli gazlar tashlayotgan manbalarni 
birma-bir ko‘rib o‘tdik. Ular sanoat chiqindilari, kimyo sanoati zaharli 
gazlari, og‘ir sanoat va rangli metallurgiya hamda avtomobil transporti 
harakatida kelib chiqadigan zaharli gazlar hisoblanadi. Fan va texnika 
rivojlangan asrda yashayotgan insoniyat atmosferadagi zaharli gaz 
konsentratsiyasini inson va boshqa tirik organizmlar uchun xavfsiz yoki 
xavfli bo‘lish holatlarini aniqlaganlar. Shuning uchun, ekologiya 
zaharli gazlarning atmosferada ruxsat etilgan konsentratsiyasi REK va 
REM deb belgilandi. 
Ruxsat etilgan konsentrasiyasi (REK) – deb shunday kimyoviy 
moddalar birikmasiga aytiladiki, ular inson organizmiga uzoq vaqt 
ta’sir qilib tursa ham mutlaqo zarar qilmaydi, organizmda patologik 
o‘zgarishlar yoki kasalliklarni keltirib chiqarmaydi. 

---

84 
REK m.r eng yuqori holati insonning (hid, 20 daqiqa davomida 
yorug‘lik) reflektor his qilishiga asoslanib topilgan. Bir kechayu 
kunduzlik REK bir kechayu kunduz davomida inson organizmiga 
mutlaqo zarar keltirmasligi kerak. 
Inson me’yoriy umr ko‘rishi uchun quyidagi sharoitga asoslanib 
yashashi kerak: 
S
1
C
2
Cn < 
REK
1
REK
2
REKn 
bu yerda S
1
S
2
Sn inson organizmiga aniq ta’sir etuvchi moddalar 
(mg/m
3
mg/l, mg/kg); REK
1
REK
2
REKn zaharli moddalarning ruxsat 
etilgan me’yori. 
Atmosferaga tashlanadigan gazlarning ruxsat etilgan (REM) 
me’yori mavjud. Bu me’yor zaharli moddalar chiqarayotgan manba 
uchun alohida ilmiy-texnik me’yor sifatida o‘rnatiladi. Bu erda 
atmosferaga tashlanadigan zaharli moddalar yer ostiga tushganda REM 
oshmasligi kafolatlanadi. 
REM quyidagi formula asosida hisoblanadi: 
REM = H.Nchiq.g.T
A.Fmn
bu yerda N – tutun chiqaradigan trubaning balandligi; 
H chiq.g – havoga chiqayotgvn zaharli gazlar miqdori, m
3
/s; 
T – chiqayotgan gaz va atrof-muhit o‘rtasidagi haroratning farqi;
A – stratifikatsiyasining muvofiq koeffitsiyenti, zaharli moddalar-
ning cho‘kish tezligi;
Fmn – trubalardan chiqadigan gazning shart-sharoitlari. 
Sanoat chiqindilari (REK) ruxsat etilgan koeffitsiyentni hisobga 
olgan holda, ifloslantirish darajasiga (havo, suv, tuproq) qarab guruh-
larga bo‘linadi. 
Havoga eng yomon ta’sir qiladigan moddalar quyidagilardir: 
1) uchuvchi organik birikmalarga: metan (SN
4
), benzol (S
6
N
3
), 
xlorftor uglerod, fenol; 
2) yuqoriga uchadigan zarralar, toshko‘mir kuyasi, chang, asbest, 
qo‘rg‘oshin tuzi, mishyak, sulfat kislota (N
2
SO
4
);
,

---

85 
3) super ekotoksinlar: dioksinlar, benz-a-piren, DDT, gek-
saxloriklogeksan, N-nitrozoli metilamin, trixloridfenil, pentaxlorid;
4) fotokimyoviy oksidlovchi: ozon (O
3
), perekis vodorod (N
2
O
2
); 
formaldegid (SN
2
O); 
5) galogenlar: xlor va ftor, shuningdek, freonlar; radioaktiv 
moddalar: rodon-222, yod-131, stronsiy-90, plutoniy-293. 
Demak, zaharli chiqindi tashlaydigan manba – korxona, uning 
quvvati, hajmi tuproq-iqlim sharoitlariga qarab tashlanmalar me’yori 
o‘zgaradi. Lekin yuqoridagi zaharli moddalar me’yorini hamma vaqt 
ekolog mutaxassislar nazorat qilib turishlari shart. 
1-jadval