O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti

Mavzu xulosasi. Bugungi kunda insoniyat bilan tabiat o‘rtasida 
shunday og‘ir vaziyat vujudga kelmoqdaki, endilikda rivojlanish 
hamma davlatlarda bir xilda tabiatni himoya qilishning ilmiy 
asoslangan usullariga tayangan, tabiat boyliklaridan tejamkorlik bilan 
foydalanishga, ulardan yuqori sifatli va ko‘p mahsulotlar olishga, hozir 
ham, kelajakda ham inson yaxshi yashashi uchun eng tabiiy biosferani 
saqlab qolish zaruratidan kelib chiqqan holda borishi kerak. 
Endilikda inson va biosfera o‘rtasidagi nizoni faqatgina fan va 
tinchlik hal qiladi. Insoniyat tabiiy va gumanitar fanlar bilimini amalga 
joriy etish orqaligina biosferaning ifloslanishini to‘xtatish va biologik 
resurslardan foydalanishni, ishlab chiqaruvchi kuchlarni yerning 
xususiyatlaridan kelib chiqib, biosferaga ta’sir qilmay rivojlantirish 
imkoniga ega bo‘ladi. 
Nazorat savollari 
1. «Biosfera» tushunchasi nimani anglatadi? 
2. Biosferaning mohiyati nimada va strukturasi nimalardan iborat? 
3. V.I.Vernadskiyning biosfera haqidagi ta’limoti. 
4. Biosfera qanday qatlamlardan tashkil topgan? Ularga ta’rif 
bering. 
5. Darvin va Vernadskiy ta’limoti o‘rtasida qanday bog‘liqlik bor? 
6. Biosferaning rivojlanish jarayoni qanday kechadi? 
7. Fotosintezlanuvchi avtotroflar haqida nimalarni bilasiz? 
8. Noosfera ta’limotining bosh mezoni nima? 
9. Biosfera va insoniyat o‘rtasidagi munosabatlar qanday oqi-
batlarni keltirib chiqardi? 
 
 
 

---

73 
 
VII BOB. SANOATDAGI EKOLOGIK JARAYONLAR VA 
ULARNING ATROF-MUHITGA TA’SIRI 
 
7.1. Ishlab chiqarish texnologiyasini ekologik toza holga keltirish 
Odam o‘zi yashagan tabiatga zarar keltirmay yashasa, tabiatdagi 
muvozanat uzoq vaqt yaxshi holatda saqlanib qoladi. Afsuski, odamlar 
sonining ko‘payib borishi natijasida tabiatga ham ozor yetkazilmoqda. 
Odamlar soni ko‘payar ekan, har bir odam uchun oziq-ovqat, kiyim, uy-
joy va boshqalar kerak bo‘ladi. Odam o‘ziga kerakli sharoitni yaratish 
uchun ko‘p miqdorda xomashyoni qayta ishlaydi va ko‘plab 
yoqilg‘ilarni yoqishga majbur bo‘ladi. Bularni bajarish jarayonida 
tabiatga bilgan holda katta zarar yetkaziladi. Ammo inson harakat qilsa, 
tabiatga yetkazilayotgan zararni kamaytirishi mumkin. Ular quyidagilar 
hisoblanadi: 
● ishlab chiqarishdagi zararli tarmoqlarni ekologik jihatdan 
mukammallashtirish; 
● kam chiqindi ishlab chiqarish jarayonini tashkil qilish;
● havoga, suvga va tuproqqa tashlanadigan chiqindilarni to‘liq 
tozalashga erishish. 
Endi bu holatlarni alohida ko‘rib chiqamiz. 
Texnologik jarayonlarni takomillashtirish o‘z ichiga bir qancha 
hususiyatlarni oladi. 
Tabiiy va energetika zahiralaridan to‘liq foydalanish. Ma’lumki, 
hali bizda yoqilg‘i-energetika zahiralaridan to‘liq foydalanilmaydi, 
ko‘p qismi behudaga, tozalanilmay atmosferaga yoki tuproqqa tushib 
ketadi. Masalan, neftni qayta ishlashda uning tarkibida oltingugurt sof 
holda bo‘lib, undan zarur sohalarda foydalanish mumkin. Ammo bizda 
ko‘p tashkilotlarda bundan qo‘shimcha daromad olishga va ekologik 
tozalik jarayonlariga e’tibor berilmas edi. Lekin hozirda bu jarayonlarni 
mukammallashtirish natijasida atmosferani ifloslanishining oldini 
olishga, shuningdek, atrof-muhitni qisman bo‘lsa ham toza saqlashga 
erishildi. Bunda qo‘shimcha issiqlik hosil qilish uchun yana yoqilg‘i 
sarflanib, atmosferaga SO
2
va NO
2
tashlanmaydi. Ikki tomonlama 
tejash ishlari boradi. 

---

74 
Texnologik jarayonlarning mukammallashuvi bir necha bosqich-
dagi ishlarni bir yoki ikki bosqichda bajarish imkonini beradi, bunda 
yoqilg‘i, ishchi kuchi tejalib, atrof-muhitga zararli gazlar kam 
tashlanadi. Masalan, benzin olishda bir necha jarayonni bir martada 
bajarish natijasida xomashyo tejalib, ekologik holat yaxshilanadi. 
Sanoatda po‘lat quyishda ishlarning uzluksiz jarayonini tashkil 
qilish natijasida xomashyo va issiqlik 30 % ga tejaladi. Ma’lumki, 
pechlarni isitib olish uchun katta miqdorda yoqilg‘i sarf bo‘ladi. 
Hozirgi kunda ishlab chiqarish jarayonini kompyuterlashtirish va 
avtomatlashtirish natijasida bir qator qayta ishlash jarayoni tezlashdi, 
bu narsa, birinchidan, xomashyo va yoqilg‘ini tejash imkonini bersa, 
ikkinchidan, ishlab chiqarishni ekologik toza holga olib keldi. Neftni 
qo‘lda qayta ishlab bo‘lmaydi, uni faqat texnologik jarayonda qayta 
ishlash mumkin. 
Texnologik jarayonlarni jadallashtirish ishlab chiqarishda vaqtni 
va energiya zahiralarini tejash imkonini beradi, ammo bu jarayon 
olinadigan mahsulotning sifatini pasaytirmasligi kerak. 
Har bir sohada, qaysi kimyoviy mahsulot turi ko‘p bo‘lsa, shu 
sohani rivojlantirishga erishish zarur. 
Bundan tashqari, sanoatda ishlatiladigan barcha apparatlarni 
takomillashtirish zarur. Agar apparatlar takomillashsa, ish jarayoni 
tezlashadi, olinadigan mahsulotning tannarxi pastlashadi, atmosferaga 
chiqariladigan gazlar miqdori kamayadi. Apparatlarning hajmi 
kichraysa, ular egallab turadigan maydon qisqaradi va ularni qurish 
xarajatlari kamayadi hamda tannarxi pasayadi. 
Foydalaniladigan apparatlarning mahkamligini (avtoklavlar) oshi-
rish zarur. Neftni qayta ishlash sohalarida xomashyoning chiqib ketishi 
mutlaqo mumkinmas, toshib ketgan neft xomashyosi atmosferani 
ifloslantiradi, tuproq mutlaqo yaroqsiz holga keladi yoki yonib ketsa, 
katta yong‘inlarga sabab bo‘lishi mumkin. 
Sanoatda hamma vaqt yangi konstruktiv xildagi uskunalarni 
qo‘llashga harakat qilish zarur, yangi apparatlar uskunalarning xizmat 
muddatini uzaytiradi, korroziyani suslashtiradi. 
Olinayotgan zahiralarning asoslangan ilmiy-amaliy xususiyat-
larini bilish lozim. Benzin ishlab chiqarishda juda katta miqdorda suv 
sarfi kuzatiladi. Benzin olish uchun ichimlik suvi emas, balki texnik 
suvdan, avval ishlatilgan suvni to‘plab, qayta ishlatish mumkin. 

---

75 
Oldindan xomashyo va yoqilg‘ini tayyorlab qo‘yish natijasida 
texnologik jarayon arzonlashadi, atrof-muhitga zararli moddalar kam 
tashlanadi. Masalan, xom neftdan oltingugurt ajratib olinsa, yonish 
natijasida atmosferaga tashlanadigan SO
2
chiqindilari kamayadi. 
Zaharliligi yuqori materiallarni (simob, qo‘rg‘oshin va kadmiy) 
zaharliligi past turli bo‘yoqlar, katalizator, elektrolitlar bilan almash-
tirish zarur.
Shuningdek, chetdan tashib keltiriladigan xomashyolarni imkon 
qadar mahalliy xomashyoga almashtirish lozim. 
Tayyor mahsulotni mukammallashtirish ham bir qator ko‘rsat-
kichlarni o‘z ichiga oladi. Bular: 
● olingan mahsulotlarni standart me’yorlarga to‘g‘ri kelishi; 
● mahsulotlarda foydalanish muddati cho‘zilishi; 
● atrof-muhitda ayrim omillarni qayta tiklashga erishish yoki 
ayrimlarini yo‘q qilish (utillash). 
Ishlab chiqarishni to‘g‘ri tashkil qilishni mukammallashtirish 
uchun quyidagilarga erishish zarur: 
● ishchi kuchidan to‘g‘ri foydalanish, barcha xomashyo va 
energetika zahiralaridan tejab foydalanish, ishni to‘g‘ri tashkil qilish va 
bekor turib qolishga yo‘l qo‘ymaslik; 
● ishlab chiqarishga yangi apparatlarni joriy qilish; 
● olinadigan mahsulotning ekologik tozaligini ta’minlash; 
● viloyat, tuman va shahar ekologiya tashkilotlari o‘rtasida hi-
sobot berib turish; 
● hamma vaqt kutilmagan ekologik vaziyatlarga tayyor bo‘lish.