O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti
Yüklə 1,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
6.4. Biosfera va insoniyat
Keyingi paytlarda insoniyatning rivojlanishi juda tezlashdi. Planeta aholisi tezlik bilan ko‘payib bormoqda. Sivilizatsiya ochko‘zlik bilan tabiiy zahiralarni yutib yubormoqda va tashqi muhitga sezilarli o‘zgarishlar olib kelmoqda. Inson ta’siri ostida amalga oshirilayotgan katta maydonlarning o‘zlashtirilishi, yaylov sifatida tabiiy man- balarning yo‘qolishi, o‘rmonlarning kesib yuborilishi, katta kanal va platinalar qurilishi, sug‘orish tizimlari, tog‘larda foydali qazilmalarni izlash, tuproq eroziyasi, o‘g‘itlar, pestisidlarning qo‘llanilishi, me- liorativ tadbirlar, tuproq, atmosfera va suvlarning sanoat chiqindilari bilan ifloslanishi kabi ishlar tabiatga katta salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda, yer biosferasining hayot tizimini yomon tomonga o‘zgartirmoqda. Bunday o‘zgarishlar inson hayoti uchun xavf-xatar tug‘dirib, juda og‘ir oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shuningdek, tabiiy zahiralarning o‘ylanmasdan sarflanishi barcha tirik organizmlarni halokatga eltadi. Fan yutuqlaridan foydalanib, yerni himoyalash tadbirlarini ishlab chiqish, uning tabiiy zahiralarini ko‘paytirish yuzasidan keskin choralar ko‘radigan payt keldi. Tabiatni himoya qilish va zahiralardan foyda- lanish bilimga asoslangan poydevorga ega bo‘lishi hamda biosferani mahkam saqlash mexanizmiga asoslanishi kerak. Bu jarayondagi 68 ishlar bir mamlakatning emas, balki umumplaneta yoki umumbiosfera ishidir. Insonning dunyo rivojlanishiga ta’sirini vaqtincha va uzluksiz deb olish mumkin. Odam mehnat quroli sifatida tosh va olovni o‘ylab topgan davrlarda tabiiy boyliklar o‘ta cheksiz edi. Odam ot-aravadan foydalanishni o‘rganganda ham tabiiy boyliklar to‘lib-toshib yotardi. Lekin o‘sha davrlarda ham insoniyat yerga ayovsizlarcha munosabatda bo‘ldi. Keyinchalik odamning qobiliyati shunchalik rivojlanib ketdiki, u tabiiy boyliklarni, ulardan foydalanish yo‘llarini to‘xtovsiz izladi va topdi. Ammo endilikda aql, idrok bilan yashamog‘imiz lozim. Aks holda o‘zimizga-o‘zimiz ziyon keltiramiz. Sivilizasiyaning boshlang‘ich davridan boshlab inson tashqi muhitni o‘zgartirishga harakat qildi va planeta ekotizimining tabiiy xazinasiga kirib olishga jur’at etdi. Quruq cho‘plar yordamida olov yoqilgan dastlabki paytlarda tabiiy chirindi o‘rniga anorganik modda – kul hosil bo‘lgan. Uzoq vaqtlar qobiliyati ancha cheklangan inson, tabiatga jiddiy zararli ta’sir ko‘rsata olmadi. U o‘ziga ozuqa va olov topishga uringan neolit davridan boshlab tabiatni o‘zgartira boshladi va uning biosferaga ta’siri ham aynan shu davrdan boshlandi. To‘g‘ri, bu davrda inson tabiatga nisbiy ravishda ta’sir ko‘rsatayotgan edi. U yoqqan olov atrofga tarqalib, yaqin o‘rtadagi o‘t-o‘lanlarni nobud qilar, bu esa hayvonlarning to‘yib oziqlanishiga dastlabki to‘siq edi. Bora- bora odamzot hayvonlarni quvib, haydab, o‘ldirib, tabiat yoki tashqi muhitning o‘zgarishiga ham ta’sir ko‘rsatishga kirishdi. O‘sha davrlarda odamlar juda kam, dunyo esa juda keng bo‘lib, hamma istaganicha hayot kechirardi, tabiatni buzgan, kuydirgan odamlar bundan o‘ta mag‘rurlanib yashardi. Ayrimlar hozir ham qancha tirik organizmni yo‘q qilganidan maqtanib yurishadi. Sivilizatsiya natijasida yo‘q qilingan tabiiy boyliklarimiz tovonini to‘laydigan davr keldi. Tabiat boyliklaridan to‘xtovsiz foydalanilgani va ular uzluksiz sarflangani uchun biosferaning ayrim joylarida tabiiy tenglik yo‘qolgan. Uni qayta tiklash imkoni bormi? Balki bugun planetamiz biosferaga keltirgan ziyonlar uchun tovon to‘layotgandir. Tabiiy zaxiralarni tiklash yo‘lidagi urinishlarimizdan biron foyda bormi? Hamma odamlarning kelib chiqishi aslida bir xil. Turli irqlar rivojlanish tarixida juda ko‘p qiyinchiliklarga duch keldilar. Ular tabiiy noqulay omillar ta’sirida turar joylarini o‘zgartirganlar va natijada turmush tarzi mutlaqo o‘zgarib ketgan. Ammo qaysi muhitda 69 yashashmasin, ularning genetik xususiyatlari o‘zgarmasdan, avloddan- avlodga o‘tdi, yillar, uzoq evolyutsiya tarzi genetik kodga ta’sir ko‘rsata olmadi. O‘ylab ko‘rsangiz, yana yuz ming yillardan so‘ng ham genetik evolyutsiya o‘zgarmasdan shu tarzda qoladi. Ammo tabiiy tanlash bizga ma’lum va noma’lum holatda sezilar-sezilmas darajada davom etmoqda. Ana shu xususiyatlariga ko‘ra, inson hayoti uzoq vaqtlar tor doirada fizik, kimyoviy chegara bilan Homa Sapiensning biologik va fiziologik harakatlarini saqlab qoladi. Hozirgi odam yashayotgan muhitni uzluksiz o‘zgartirishi natijasida biosferaga moslashish darajasini oshirayotgandek bo‘lib, o‘zini evolyutsiya qoldiqlaridan ozod qilib yashaydi. Aslida, bu soxta ko‘rinish xolos. Inson qaerda bo‘lmasin, qaerda yashamasin, nima ish qilmasin, o‘ziga kichkina qo‘rg‘oncha hosil qiladi va bu qo‘rg‘onchasi asli qaerda, qaysi evolyutsiyada shakllangan bo‘lsa, shundayligicha yashashda davom etadi. U qaerda bo‘lmasin – kosmosdami, yer ostidami, suvdami, hamma vaqt yer bilan bog‘liq bo‘lib, unga intilib yashaydi. Inson hayoti davomida ba’zan kimyoviy moddalar bilan ifloslangan, o‘ta shovqinli muhitda bo‘lganida ham yoki o‘ta his- hayajonli daqiqalarda ham fizik va aqliy jihatdan sog‘lig‘ini saqlab qolishga harakat qiladi. Buning uchun u o‘zini, lozim bo‘lsa, zarur vositalar bilan himoya qilishi mumkin. Biologik cheklashlarga qaramasdan, tashqi muhitga moslashuv- chanligi bois, inson tosh davridagi xususiyatlarini yo‘qotgani yo‘q, quruq erning deyarli hamma qismini egallab bo‘ldi. Muhitga moslashishning biologik mexanizmi qulay sharoitlarda insonning biologik tabiatiga hech qanday o‘zgartirishlar kiritmaydi. Hozirgi kunda odam eng ko‘p yashayotgan, ifloslangan havosi og‘ir katta shahar aholini uzluksiz o‘ziga tortadi va bunday shaharlar aholisi tezlik bilan ko‘payib boradi. Bunday shaharlar iqtisodiy jihatdan baquvvat, odamlar juda asabiylik bilan ishlaydi va yashaydi, bu yerlarda kuchli shovqin, uzluksiz ishlayotgan motorlar, kompyuterlar va telefonlar odamni toliqtiradi, kimyoviy modda va tamaki tutunidan hamma joy sarg‘ayib ketgan. Inson biosferada o‘zi hosil qilgan bunday og‘ir muhitga tezlik bilan moslashish qobiliyatiga ega. Bunga sabab, uning hayotni avlod qoldirish orqali davom ettirish yo‘lidagi harakat hisoblanadi. Bu yerda «biologik moslashish» iborasini inson yashash uchun kurashib, ma’lum sharoitga moslashib ketadi, degan ibora bilan 70 chalkashtirib yubormasligimiz lozim. Chunki ijtimoiy-madaniy kuchlar evolyutsion moslashish mexanizmini buzib yuboradi, moslashish faqatgina hayvonot dunyosiga xos bo‘lib qoladi. Biologlar uchun ma’lum bo‘lgan «darvincha moslashmoq» iborasi orqali ma’lum bir turdagi hayvonning muayyan tashqi muhitga moslashib, ko‘payishi va yangi hududga tarqalishini tushunamiz. Bu o‘rinda ham fikrimizni oddiy bir misol orqali izohlashga intilamiz, kambag‘al va rivojlanmagan mamlakatlarning aholisi ish izlab, sanoati rivojlangan mamlakatlarga tarqalib ketadi. Bu jabhada xavf yerda aholining ortib borishi bilan boshlanadi. Demak, odam uchun “darvin- chasiga moslashish” mumkin emas. Fiziologik nuqtai nazardan tashqi muhitga moslashish inson miyasi va tanasidagi asabbuzar voqealarni «bostirishga» qaratilgan. Fiziologik va psixologik tushuncha bo‘yicha organizmning ma’lum sharoitga moslashishi keyinchalik zararli bo‘lib chiqishi mumkin. Inson vaqt o‘tishi bilan o‘zi yashab turgan muhitdagi ifloslanishga, haddan tashqari asabbuzarlikka va ijtimoiy aloqalarga, tabiiy biologik jarayondan uzoqlashib, shaharning og‘ir havo va texnika tutuniga ko‘nikib ketadi. Sivilizasiyaning bunday og‘ir sharoitiga chidash natijasida o‘rta yoshlilar va keksalarda og‘ir surunkali kasalliklar kuzatiladi. Mamlakat iqtisodiy jihatdan baquvvat bo‘lgani bilan, turmush tabiiylikdan juda uzoq bo‘lgani bois, inson asta-sekin og‘ir havoga, osmonni qoplagan tutunga va iflos suvga, kimyoviy moddalarga boy oziq-ovqat mahsulotlariga o‘rganib qoladi. U endilikda biologik marom (ritm)larning kosmik tartibini bilmasdan yashay oladi. Endilikda u gullarning hidisiz, qushlarning «vijir-vijir» kuyisiz, tabiiy, toza havosiz va boshqa biologik jihatlarsiz, ohanglarsiz yashashga o‘rganib qoladi. Insonni zarur biologik sharoitsiz va ilhomsiz ishlashga majbur qilish, uning biologik va aqliy qobiliyatiga ta’sir etib, insonni barcha yumush- larni bajaruvchi robotga aylantiradi. Oqibatda hayot mazmunan kambag‘allashib, ahamiyatini yo‘qotadi. Bu esa, fikrimizcha, inson xarakteriga ta’sir qilib, uning fizik va aqliy salomatligining yo‘qo- lishiga olib keladi. Havo, suv, tuproq, olov, tabiat maromi va tirik organizmlarning kuchliligi faqatgina kimyoviy moddalar, fizik kuchlar yoki biologik ta’sirlarda emas. Ushbu omillar inson hayotiga ta’sir qilish imkonini 71 bilish orqali shakllanadi va ular inson ehtiyoji uchun zarur vositaga aylanib boradi. Odamlarning hamma vaqt tabiat qo‘yniga oshiqishi, shahar uylarida kaminlarni yoqib qo‘yishi, kichik xonalarda ham uy hayvon- lari bilan birga yashashi, minglab yillar davomidagi evolyutsiya uning joni va qoniga singib ketganidan darak beradi, inson doimo shu evol- yutsiya ta’sirida bo‘ladi. Greklar afsonasida aytilganidek, Anteyning oyoqlari yerdan uzilganda, u o‘z kuchini yo‘qotgani ham bejiz emas. Tabiat o‘z qonunlari asosida yagona va o‘zaro bog‘liq holda rivojlanib boradi. Inson tarixidagi obyektiv voqealar dunyo miqyosida xilma-xil ijtimoiy qatlamga ega mustaqil, siyosiy yetuk mamlakatlar paydo bo‘lishiga olib keldi. Bunday katta vazifani hech bir mamlakat yakka o‘zi amalga oshira olmaydi. U xalqaro tenglik va o‘zaro hamkorlik tufayligina rejali amalga oshirilishi mumkin. Tabiat bilan inson o‘rtasidagi aloqa, huquq, foydalanish imkoniyatlari uzluksiz kengayar ekan, «jamiyat va tabiat» bir-biriga mos ravishda ish olib borishi lozim. XX asr oxirlarida insoniyat biosferaning tuzilishiga va vazifasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qilganini ko‘rib turibmiz. Biosferada suv, bio- logik, mineral va boshqa boyliklar cheksiz, tuganmas ekanligi haqida afsonalarga ishonch qolmadi. Endilikda hamma joyda – quruqlikda ham, suvda ham inson ta’sirining salbiy oqibatlarini ko‘rmoqdamiz. Tabiatdagi «tenglik»ning buzilishi, endi odamlardan tez-tez «biosfera va inson» mavzusida bosh qotirishni talab etadi. Sanoatning baquvvat tarmoqlari uzluksiz xomashyo talab qiladi va qayta ishlash jarayonida tabiatni yanada ifloslantiradi. Inson endilikda ifloslangan biosferaning zarbasini his qilmoqda. Juda ko‘p organizmlar turi qirilib ketdi va ketmoqda, chuchuk suvli suv havzalari ifloslanmoqda, havo iflosligi natijasida smoglar yog‘moqda, sintetik gazlamalar o‘zining pishiqligi va qulayligi bilan tabiiy gazlamalarni siqib chiqarmoqda, shovqinlar va har xil nurlanishlar inson psixikasi va sog‘ligiga ta’sir qilmoqda. Inson kosmosga chiqdi, oyga qadam qo‘ydi. Planetada aholi soni oshib bormoqda, ularni oziq-ovqat bilan ta’minlash muammo bo‘lib qolmoqda, tuproqlar sho‘rlanishi ta’sirida o‘simliklar o‘sish imkonidan mahrum bo‘lmoqda. Kasalliklarning turi ko‘payib, inson sog‘lig‘i xavf ostida qolmoqda. Iqtisodiy baquvvat mamlakatlarda foyda ketidan quvish ham biosferani izdan chiqarib yubormoqda. |