O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti

Suvning sifatini aniqlash 
Zaharli moddalarning ruxsat 
etilgan me’yoridan oshgan 
martasi 
(Z M R E) 
Suvning zaharlanish darajasi 
1 
2.......3 
4.......10 
100 
Ruxsat etiladi. 
O‘rtacha mo‘’tadil. 
Yuqori. 
Juda yuqori. 
Mavzu xulosasi. Suvdan foydalanishning yopiq tizimini tashkil 
qilish juda qiyin. Suvni har doim tozalab turish kerak, qurilmalarda 
korroziyani kamaytirish uchun ham maxsus moddalar solish kerak. 
Trubalarda cho‘kmalarning cho‘kib qolishiga imkon bermaslik kerak. 
Suvdan yopiq usulda foydalanish xalq xo‘jaligida iqtisodiy samara-
dorlikni oshiradi va atrof-muhitni toza saqlab, ekologik toza mahsu-
lotlar etishtirishga erishiladi. 
 
 

---

100 
Nazorat savolari 
 
1. Suv foydalanishiga qarab qanday guruhlarga bo‘linadi? 
2. Suvning ifloslanishi uning sifatiga qanday ta’sir etadi? 
3. Oqar suvning tozalash usullari. 
4. Suvdan foydalanishning istiqbolli yo‘nalishlari. 
5. Suvdan yopiq tizimda qanday foydalaniladi? 
 
 

---

101 
 
IX BOB. OROL DENGIZIDAGI BUGUNGI HOLAT VA 
MUAMMOLAR 
 
9.1. Orol dengizi haqida ma’lumotlar 
Orol dardi bugun barcha Markaziy Osiyo xalqlarining dardi, 
alamidir, chunki shu hududdagi yagona suv havzasi, iqlimining muhim 
qo‘rg‘oni bo‘lmish dengiz yo‘q bo‘lib ketmoqda. Bunday katta fojeaga 
sabab insoniyatning o‘zidir, to‘xtovsiz ortib borayotgan odamlar soni, 
ular o‘zlari uchun yaratayotgan sanoat korxonalari va texnologik 
jarayonlar, odamlarni oziq-ovqat bilan ta’minlash uchun sarflanadigan 
suv tufayli, Orol dengizini halokatga qadamma - qadam eltmoqdamiz. 
Markaziy Osiyo yagona ekotizim hisoblanadi. Mintaqa mam-
lakatlari o‘rtasida hamkorlikdagi maqsadga yo‘naltirilgan ekologik 
siyosat va o‘zaro hamkorlikning yagona ilmiy, huquqiy, moliyaviy va 
texnologik bazasini mukammal rivojlantirish evazigagina ushbu 
ekotizimni muayyan holda saqlab qolish mumkin. 
Mutaxassislarning bashorati bo‘yicha global temperaturaning 
oshishi hisobiga Markaziy Osiyodagi mavjud muzliklar zahirasining 
40-50 foizga kamayishi kutilmoqda, bu esa suv ta’minotining 20-30 
foiz qisqarishiga olib keladi.
1960-1965-yillarga qaraganda, Orol dengizining suv sathi 22 
metrga pastlashdi, egallab turgan suv maydoni 3,8 martaga kichraydi. 
1960-yillarda Orol dengizidagi suv hajmi 1064 km
3
bo‘lgan bo‘lsa, 
hozirgi paytda suv hajmi bor-yo‘g‘i 115 km
3
ga teng. Suvdagi tuz 
miqdori ko‘payib, bir metrida 72 grammgacha etdi. Bir paytlar katta 
hudud suv bilan to‘la bo‘lganda, g‘arbi-shimoliy tomonlardan 
kelayotgan sovuq havoni o‘z maydonida isitib, respublikaga o‘tkazar 
edi. Bugun ana shunday shimol maydonidan mahrum bo‘lindi. Qish 
paytlari Orol dengizi hududidan chiqadigan bug‘lar shimol va g‘arbdan 
keladigan sovuq havo bilan aralashib, haroratni bir necha gradusga 
isitar edi. Bugun Orolning 4 mln. gektardan ziyod (bir vaqtlar zilol 
suvlar to‘lib turgan) qurigan, suvsiz qolgan tubi maydonidagi qum va 
tuzlar qancha joylarga zarar keltirmoqda. 

---

102 
Ekologiya va tabiatni qo‘riqlash qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, 
har yili atmosferaga 15-75 mln. tonnagacha chang va tuz uchib chiqib, 
dunyo bo‘ylab tarqalib ketmoqda. Yilning hamma faslida bunday 
bo‘ronli kunlarni, bir necha hafta mobaynida to‘xtovsiz havoda chang 
va qum bo‘ronlari aylanganini ko‘rish mumkin.
Osmonga ko‘tarilayotgan chang va tuzli bo‘ronlar yaqin va 
uzoqdagi yerlarga yog‘ilib, ularni ifloslantirmoqda. O‘zbekistonda 
o‘simlik o‘stirish mumkin bo‘lgan yer yuzasi juda kam, Qora-
qalpog‘iston Respublikasi va Xorazm viloyatidagi barcha yerlar 
sho‘rlanib bo‘ldi. Orol dengizidan uchgan qum, chang va tuzlar fa-
qatgina atmosfera emas, tuproq suvini ham baravariga ifloslantirib 
bormoqda. Bu hududlarda yashayotgan aholi ichimlik suvlarini 
faqatgina suv quvurlaridan ichishi lozim, shundagina ular iste’mol 
qiladigan suv biroz toza bo‘lishi mumkin. Chunki ochiq havzalardan 
suv iste’mol qilinganda, havoga ko‘tarilayotgan chang va tuzlar 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri suv ustiga kelib tushadi.
Yer ustida yashab hayot kechirayotgan biologik turlar ham insonlar 
ta’siri ostida qurib bormoqda. Ma’lumotlarga ko‘ra, har soatda dunyoda 
mavjud biologik turdan bittasi yo‘qolib bormoqda. Tabiatga munosabat 
shu tarzda davom etaversa, XXI asrda insoniyatni nimalarga olib 
kelishini aytish qiyin. 
Sivilizasiya shu holda kechsa, 3000-yilgacha hayot bo‘lishi 
dargumon bo‘lib qoladi. Moddiy zahiralarni o‘zlashtirish hozirgidek 
ketsa, yana 100-yildan so‘ng barcha yoqilg‘i zahiralari tugaydi, 
insoniyat energiyaga beradigan zahiralar va xomashyoning 80% ini o‘z 
manfaati yo‘lida o‘zlashtirib oladi. 
Bu ishlarni tashkillashtirish va nazorat qilish uchun tartibga rioya 
qilish zarur. Kuzatishlar bir tizimda va yaxshi holda bo‘lishi, ularni 
o‘tkazishda gidrologik vaziyatlardan kelib chiqib, kuzatish muddatini 
belgilash, suvning sifatini belgilangan usul bilan aniqlash lozim. 
O‘zbekiston Respublikasining yer osti suvlari umumiy suv re-
surslarining ajralmas qismi bo‘lib, iqtisodiyotning rivojlanishida, 
shaharlar va qishloqlar aholisining xo‘jalik-ichimlik suv ta’minoti, 
sanoat va qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlovchi korxonalarning 
asosiy suv ta’minoti manbai hisoblanadi. 
Respublika hududidagi 6 ta daryoning (Qashqadaryo, Zarafshon, 
Chirchiq, Surxondaryo, Qoradaryo va Norin) suvni muhofaza qilish 
maydonlari jami 73,12 ming gektarni, qirg‘oq bo‘yi polosalari esa 9,85 

---

103 
ming gektarni tashkil etadi. Ushbu 6 ta daryoning suvni muhofaza qilish 
mintaqasida joylashgan 126 ta ekologik potensial xavfli obyektlar 
mazkur mintaqalardan chiqarildi. 
Suv resurslarini chegaralanganligini inobatga olib, suvdan samarali 
foydalanish va joylarda tuzilayotgan Suvdan foydalanuvchilar uyushma 
(SFU) lari faoliyatini yanada jonlantirish, ulardan unumli foydalanish, 
suv o‘ta tanqis bo‘lgan-yillarda sug‘orma suvlarga minerallashgan 
zovur suvlarini zarur nisbatda aralashtirgan holda hamda tashlanma 
suvlari bilan qishloq xo‘jalik ekinlarini sug‘orishda ishlatiladigan uslub 
kelajakda keng qo‘llanilishini hozirda vujudga kelgan vaziyat taqozo 
etmoqda. 
O‘zbekiston Respublikasining asosiy suv oqimlari manbalari 
bo‘lib, Amudaryo va Sirdaryo daryolari havzalari hisoblanadi, ularning 
ko‘p yillik o‘rtacha umumiy oqimi 115,6 km
3
ni tashkil qiladi, shu 
jumladan, Amudaryo havzasida, 78,46 km
3
va Sirdaryo havzasida 
37,14 km
3
atrofida suv hosil bo‘ladi.