O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti

 
 

---

161 
Nazorat savollari 
 
1. Bioxilma-xillik va uni himoya qilish. 
2. Alohida qo‘riqlanadigan tabiiy hududlar. 
3. O‘zbekiston o‘simlik turlarining xilma-xilligi. 
4. Fauna va floraning “Qizil kitob”ga kiritilgan kamyob va yo‘qolib 
borayotgan turlari. 
5. Yog‘inlar yog‘ish harakterining o‘zgarishi? 
6. Bioxilma-xillikning kamayib ketishi sabablari nimadan kelib 
chiqmoqda? 
7. Orol dengizining qurishi va uning havzasidagi bioxilma-xillik. 
 
 
 

---

162 
 
XV BOB. BIOINDIKATORLAR VA ULARNING TURLARI 
 
15.1. Fauna bioindikatsiyasi 
Atrofimizdagi tabiat musaffoligini saqlash, uni kelgusi avlodlarga 
asrab-avvaylab qoldirish hammaning vazifasi, ammo keyingi yillarda 
antropogen omillarning ta’siri juda ko‘payib ketmoqda. Antropogen 
omillarning tuproqqa, ekotizim va undagi turlarga ta’sirini o‘rganish, 
tuproq osti va tuproq ustidagi umurtqasiz hayvonlar tur soni va umumiy 
sonining kamayib borganligini ko‘rsatmoqda. Ular kuzatuv maydon-
chalarida, yurish marshrutlarida, ayrim joylarda maxsus tuproq kavla-
malari, maxsus tuzoqchalar yordamida tutish orqali aniqlanadi. 
Tuproq va tuproq usti faunasini o‘rganish qishloq xo‘jaligida turli 
xil usulda yerdan foydalanish shakllarida, yo‘l va yo‘laklar, yakka 
holda tabiiy ifloslantiruvchilar ta’sirida, ekotizim va katta landshaft-
larda olib boriladi. 
Antropogen omillarning umumiy xarakterini aniqlash uchun 1 
ga maydondagi maxsus uchastkaning 4-5 ta joyidan hajmi 50 x 50 sm 
bo‘lgan chuqurlar qazilib, u yerda uchrashi mumkin bo‘lgan umurtqasiz 
jonivorlar nazorat qilinadi. Agarda antropogen omillarning ta’sirini 
chuvalchanglar sonida yanada aniq bilish zarur bo‘lsa, kichik 
maydonlarda kavlab, namunalar olinadi. Bunda 0,01ga maydonda 
(10x10m) 1/16 m
2 
(25x25sm) chuqurlar soni oshiriladi.
Bu vaqtda olinadigan namuna soni 9-12 taga oshadi. Chuqur-
chalarning bir-biriga yaqin joylashuvi bajariladigan ishning maqsad va 
vazifasiga bog‘liqdir. Unumdorligi bir xil bo‘lgan maydonlarda 
diagonaliga 3 dona, ba’zan 5 donagacha chuqur kavlanadi. 
Namuna olish jarayoni quyidagicha bo‘ladi: birinchi namuna olina-
digan maydonchalar aniqlanib, burchaklariga koziqchalar qoqiladi, ular 
o‘rtasiga iplar tortiladi. Belgilangan maydoncha tuprog‘i ustidagi 
barglar va boshqa chiqindilar hamda ustki quruq qatlam olib tashlanadi. 
Kavlanishi mumkin bo‘lgan tuproq usti tozalangandan so‘ng, bir 
tomonga kleyonka yoki qattiq gazlama yoyib qo‘yiladi va kavlangan 
tuproq shu material ustiga tashlanadi. To‘plangan tuproq qo‘l bilan 
asta-sekin ko‘rib chiqiladi va unda mavjud bo‘lgan hasharotlar alohida 

---

163 
terib olinadi, yirik kesaklar va o‘simlik ildizlari qo‘l bilan bir-bir ko‘rib 
chiqiladi. Topilgan hasharotlar bankaga solib qo‘yiladi, har bir namuna 
maydonchasidan topilgan hayvonlar daftarga qayd qilinadi, bunda 
tuproqqa ta’rif beriladi, hasharotlar topilgan kun sanasi, ularning nomi 
aniq holda dala daftariga yozib boriladi.