O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti

Nazorat va muhokama uchun savollar 
 
1. Ekologik huquq va qonunchilikning shakllanishi. 
2. Ekologiya va Tabiatni asrash va muhofaza qilish davlat 
qo‘mitasining vazifalari. 
3. Ekologik nazorat va ekologik ekspertizaning vazifalari. 
4. Favqulodda ekologik vaziyat deganda nimani tushunasiz? 
5. O‘zbekistonda ekologiyaga oid qanday qonunlar qabul 
qilingan? 
6. Respublika Davlat ekologik dasturining mazmun - mohiyatini 
bilasizmi? 
7. Ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlarning vujudga kelishi 
qachon, qaerda yuz berishi mumkin? 
8. Ruxsat etilgan ekologik me’yorlar qaysi tashkilot tomonidan 
belgilab beriladi? 
9. Favqulodda epidemiologik, epizootik va epifitotik vaziyatlar 
qaerda uchraydi? 
10. Ekologik klasterlar qaerda qo‘llanilmoqda va uning afzalligi 
nimada ? 

---

193 
EKOLOGIK ATAMALAR 
Atamalar 
Ta’riflar 
Avariya 
Ishdan chiqish, ish vaqtida, harakatlanishda biron bir 
mexanizatsiya, mashinaning va h.k. shikastlanishi.
Ma’lumotlar 
bazasi 
Ma’lumotlar yig‘indisi, masalan, maqollar, tizim-
lashtirilgan hisoblar shunday bo‘lishi kerakki, ularni 
elektron hisoblash mashinalarida (EHM) topish va 
ishlov berish mumkin bo‘lsin.
Chiqindilar turi Bir xildagi fizik-kimyoviy, fizik-mexanik, sanitar-
gigiyenik xususiyatlariga va bir xildagi tavsiflash 
alomatlariga ega bo‘lgan chiqindilar yig‘indisi.
Zararli modda Xavfsizlik talablari buzilganda moddalarni inson 
a’zosiga ta’sir qilib ishlab chiqarish jarohatini kel-
tirish, professional kasallik yoki salomatligiga, ish 
jarayonida zamonaviy usullar bilan bilsa bo‘ladigan, 
shuningdek, hozirgi va keyingi hayot avlodlarga 
o‘zgartirish kiritishi mumkin bo‘lgan moddalar.
Ikkilamchi 
resurslar 
Ishlab chiqarish va ishlab chiqarishi bo‘lmagan 
muhitda hosil bo‘ladigan hamma chiqindilar hajmi. 
Chiqindi 
genezisi 
Chiqindining hosil bo‘lishi, kelib chiqishi va paydo 
bo‘lishi.
Ifloslanish 
Er usti yoki hovuz tubini jismlar (ularning qismlari), 
oziq-ovqat va maishiy tashlanmalar, ishlab chiqa-
rishning anchagina katta bo‘lakli chiqindilari va 
boshqalarni tashlash natijasidagi ifloslanish. 
Chiqindilarni 
ro‘yxatga olish 
Obyektlarda hosil bo‘ladigan chiqindilar holatini va 
borligini hamda saqlanishni davriy nazorat qilib turish. 
Atrof-muhitni 
ifloslovchi 
manbalar 
Antropogen obyekt, ifloslantirish ishlab chiqaradigan, 
ishlab chiqarish jarayonida atrof-muhitga moddalar 
yig‘indisi yoki mavjudodlar orqali ifloslanish keltira-
digan, shuningdek, chiqindilar yig‘iladigan joylar.
Kvota 
Qonunan yoki xalqaro kelishuvlar natijasida o‘r-
natilgan tabiiy resurslarni ishlatish darajasi yoki 
chiqindilar bilan ifloslanishni hosil bo‘lishiga muayyan 
moddalar orqali har qanday ta’sir me’yori, ularning 
yig‘indisi, reaksion jarayoni va shu kabilar.
Chiqindining 
xavflilik sinfi 
Chiqindilar yoki uning kompozitlarini darajasi 
bo‘yicha atrof-muhit obyektlariga (tuproqqa, 

---

194 
o‘simlikka, hayvonlarga, insonga va boshqalar) 
salbiy ta’sir etishi mumkinligi chegaralari.
Moddalarni 
zaharlilik sinfi
Kimyoviy moddalarni tirik organizmlarga ularning 
darajasi bo‘yicha zararli ta’sir chegaralari. 
Chiqindilarni 
kodlash 
Ushbu tizim tavsiflash o‘rnatilgan qoida bo‘yicha 
tavsiflanayotgan obyektlarni belgilar guruhi ko‘ri-
nishida ifodalashga imkon beradigan texnik usul. 
Litsenziya 
Xo‘jalik faoliyatidagi xo‘jalik aksiyalariga (ma’lum 
turdagi mahsulot ishlab chiqarish, ifloslovchi 
chiqindilarni chiqarish, shakli, savdo joyi, patent olingan 
kashfiyot, korxona va boshqa shaxs tomonidan ishlatish 
va h.k.) ko‘rsatilgan davrda ta’sir o‘tkazadigan, bir 
huquqli yoki takrorlanadigan (necha martaligi ko‘rsatil-
gan bo‘ladi) maxsus mas’ul davlat organlari tomonidan 
berilgan ruxsatnoma (pul to‘lanadigan).
Chiqindilar 
uchun litsenziya 
Ma’lum miqdordagi zararli qattiq, suyuq yoki 
aralash chiqindilarni oldindan kelishib olingan yoki 
o‘rnatilgan kimyoviy tarkibini joylashtirish uchun 
to‘lovli ruxsatnoma.
Chiqindilar bilan 
bog‘liq ishlarni 
olib borish 
monitoringi 
Ishlab chiqarish va iste’mol chiqindilari bilan 
borishni sistemali nazorat qilish va nazorat 
qilinayotgan parametrlarni o‘zgarishi bo‘yicha talab 
qilingan prognozlarni berish.
Chiqindilar 
morfologiyasi 
Chiqindilarni tashqi alomatlari yig‘indisi: rangi, 
tuzumi, ko‘rinishi, yangilarini hosil bo‘lishi va h.z. 
Axlat 
Maishiy sharoitda hosil bo‘lgan maishiy qattiq 
chiqindilar va tashlandiqlar yig‘indisi. 
Ifloslanish 
me’yori 
Me’yoriy aktlarda ruxsat etilgan, kelib tushadigan 
yoki muhit tarkibida bo‘lgan moddalarning chegara 
konsentrasiyasi. 
Chiqindilar bilan 
bog‘liq ishlarni 
olib borish 
Chiqindilarni hosil bo‘lishi, yig‘ish, saqlash, tashish, 
ko‘mish, qayta ishlash, utilizatsiya qilish va sotish 
bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyat.
Xavfli 
chiqindilar 
O‘z tarkibida bir dona bo‘lsa ham xavfli xususiyatli 
(zaharli, infeksiyaviy, portlovchi, yonish xavfliligi, 
yuqori reaksiyaviy xususiyat, radioaktivligi) moddalar 
bo‘lgan chiqindilar.
Tashlandiqlar 
Keyingi ishlatish uchun yaroqsiz bo‘lgan yoki iste’mol 
qilib bo‘lmaydigan oziq-ovqatlar yoki uy anjomlari. 

---

195 
Chiqindilar 
Ishlab chiqarish va iste’mol jarayonida hosil bo‘lgan 
xomashyo, materiallar, yarim mahsulotlar, boshqa 
mahsulotlar yoki narsalar qoldiqlari, shuningdek, 
o‘zining xaridorlik xususiyatini yo‘qotgan mahsu-
lotlar (tovarlar).
Gomogen 
(oddiy) chiqindi 
Bir turdagi chiqindi 
Geterogen 
(aralash) 
chiqindi 
Ikki va undan ortiq turdagi chiqindi 
Iste’mol 
chiqindilari 
Ma’naviy va fizik jihatdan chegaralanganligi 
natijasida o‘zining iste’mol xususiyatini yo‘qotgan 
materiallar va mahsulotlar. 
Ishlab chiqarish 
chiqindilari 
Mahsulot, energiya, ish bajarishda (xizmat ko‘rsa-
tishda) hosil bo‘lgan xomashyo, materiallar, yarim 
mahsulotlar, shuningdek, to‘liq yoki qisman iste’mol 
xususiyatini yo‘qotgan, ishlab chiqarish jarayonida 
yo‘l-yo‘lakay hosil bo‘lgan qo‘llanmaydigan qoldiq-
lar, qishloq xo‘jaligi chiqindilari. 
Chiqindi 
pasporti 
Chiqindi kelib chiqish joyini va shaxsiy xususiyatini 
tasdiqlaydigan hujjat. 
Chiqindilarni 
qayta ishlash 
Chiqindilarni ekologik xavfsiz saqlash, tashish yoki 
utilizatsiya qilish maqsadida, biologik, fizik, 
kimyoviy xususiyatlarini o‘zgartirish bilan bog‘liq 
bo‘lgan texnologik operatsiyalarni amalga oshirish. 
Tabiiy muhit 
Tabiiy antropogen faktorlarni insonga va xo‘jalik 
faoliyatining resurs-iqtisodiy ko‘rsatkichlariga ta’sir 
o‘tkazadigan narsalarni va faktorlarni o‘zida aks 
ettiruvchi. 
Tabiiy resurslar Moddiy boylik yaratish maqsadida insonni qandaydir 
talabini qondirishda ishlatiladigan tabiiy moddalar, 
zahiralar, obyektlar.
Tabiatdan 
foydalanuvchilar 
O‘zbekiston Respublikasi hududida tabiatdan foy-
dalanish bilan bog‘liq har qanday shakldagi faoliyat 
ko‘rsatayotgan korxonalar, tashkilotlar va jismoniy 
shaxslar, shuningdek, chet ellik yuridik va jismoniy 
shaxslar.