O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti

Umurtqasizlarni biotsenometr yordamida aniqlash 
Soni 
O‘simlikda Tuproq 
ustida 
Yerda Ildizda
1 
2 
3 
4 
5 
6 
To‘da bo‘lmay yashaydigan chigirtkalar sonini hisobga olish uchun 
transekt usulidan foydalaniladi. Transekt usuli quyidagicha bo‘ladi: 
izlanuvchi to‘g‘ri yo‘l bilan sekin 25-100 m ga harakat qiladi va u 
yo‘lning oldida hamda ikki tomonidagi ko‘zga ko‘ringan barcha 
chigirtkalarni qarab boradi. Transekt usulida oldinga 100 m yurib, uni 
10-20 marta qaytarish samara beradi, bu usul chigirtkalar sonini 
aniqlashda eng to‘g‘ri usul bo‘lib qolmoqda. 
Izlanuvchi transekt usuli yordamida hasharotlarning turlari va 
joylashish zichligi haqida to‘laqonli ma’lumot olishga erishadi. Agarda 
chigirtkalar soni uncha ko‘p bo‘lmasa, ularni ko‘z bilan ko‘rib bo‘lsa, 
ular turini aniqlab qo‘yish maqsadga muvofiq bo‘ladi. 
15.5. Indikator qushlar monitoringi ko‘rinishi 
Ekotizimning holatini yoki o‘zgarishini bildiradigan omillar atrof-
muhit indikatori deb tushuniladi. Ularga tuproq namunasi, havo na-
munasi, suv namunasi va boshqalar kiradi. Albatta, bularni laborato-
riyada aniqlanadigan bo‘lsa, qimmatbaho asbob-uskunalar kerak 
bo‘ladi. Atrof-muhitda faqatgina laboratoriya usuli bilan emas, balki 

---

168 
ko‘p yillik tajribalar natijasida, atrof-muhitda bo‘layotgan o‘zga-
rishlarni ko‘z bilan chamalab ko‘rib, qushlar yoki o‘simliklarda 
borayotgan o‘zgarishlarni bilish mumkin. 
O‘simliklar kabi qushlar ichida ham bir qanchalari yashab turgan 
hududida bioindikator sifatida tabiiy jamlikdagi inson ta’siri ostida 
bo‘layotgan o‘zgarishlarni bildirib turadi. Birinchidan, indikator 
qushlarni yaxshiroq o‘rganish uchun avval ularning o‘sha hududda 
tarqalishini, sonini va yashash tarzini o‘rganish zarur. Ikkinchidan, har 
bir turga mansub qushlarni to‘liq o‘rganish kerak. 
Botanika bog‘idagi ayrim qushlar turi yashil daraxtlar va suv 
havzalarining indikatori hisoblanadi. Shaharning bu uchastkasi insonlar 
faoliyati bilan chambarchas bog‘lanib ketgan, shuning uchun ham 
qushlar ekologik monitoringini bilish juda zarur. 
Toshkent shahri qushlar uchun quyidagi biotoplarga bo‘lib 
chiqiladi: 1) ko‘p yillik, yirik bargli daraxtlar maydoni;2) tashkilotlar 
va uy-joy hududlarida joylashgan daraxtsimon butalar; 3) shahardagi 
suv bo‘ylari. Shahardagi Botanika bog‘i yuqorida sanab o‘tilgan barcha 
biotoplarni o‘zida jamlagan, shuning uchun aholi indikator qushlarni 
yaxshi o‘rganib olishi kerak. Shuni aytishni unutmaslik kerakki, har xil 
qushlar har xil biotopda yashab hayot kechiradi. 
Ko‘p-yillik yirik bargli daraxtlarda quyidagi qushlar turi yashashi 
aniqlangan: musicha, zag‘izg‘on, jig‘altoy (cheglok), tyuvik. 
Jig‘altoy (cheglok) har yili Botanika bog‘ida uya qo‘yadi. Aprel 
oyining boshlarida uchib keladi va sentyabrning oxiri oktyabrning 
boshlarigacha yashaydi. Bu qush baland bo‘yli qalin o‘sgan daraxt-
zorlarda yashashni ma’qul ko‘radi, bunga sabab uning ov qilishi yoki 
ovqatlanishidir. Bu qush mayda kemiruvchilar va hasharotlar bilan 
ovqatlanadi. Uyalarini daraxtlarning eng tepasiga qo‘yadi, hajmi katta 
bo‘ladi. 
Tyuvik odatda o‘rmon qushi bo‘lib, daraxtlari ko‘p, chiroyli 
landshaftli daraxtzorlarda yashaydi. Bu qush ham Botanika bog‘ida uya 
qurishni ma’qul ko‘radi, aprel oyi o‘rtalarida paydo bo‘lib, sentyabr 
o‘rtalarigacha uchraydi. Shuningdek, bu qush tinch park va xiyo-
bonlarda uya qurib, o‘sha joylarda ham yashaydi. 
Odatda bu ikki qush bir bog‘da uchramaydi, ular o‘zlari 
yashaydigan shahar parklarini bo‘lib oladilar, ammo Botanika bog‘ida 
ularning har ikkisi ham uchraydi, bunga sabab, bog‘ning hududi juda 
katta, 60 gektardan oshiq, shuning uchun ular bu yerda bemalol yashay 

---

169 
oladi. Shuni aytish kerakki, ular soni bu yerda juda kam bo‘lib, bori-
yo‘g‘i ikki juftdan bo‘lib yashaydi. 
Bu ikkala qush shahar hayoti tinch bo‘lsa, daraxtlarning o‘sib 
rivojlanishiga hech qanday to‘siqlar, ta’sirlar bo‘lmasa, tabiatga zarar 
keltirilmasa, ular yashashlari mumkin. 
Oddiy musichalar shahar Botanika bog‘ida aprel oyi oxirida paydo 
bo‘lib, avgustning oxirigacha uchraydi. Bog‘da ular soni 8-10 juftdan 
oshmaydi. Musichalar terak, qayrag‘och, zarang va boshqa baland 
bo‘yli daraxtlarda yashaydi. Ular gala bo‘lib yashamaydi, bir joyda 
faqatgina 2-3 juftni uchratish mumkin. 
Musichalarning borligi atrof-muhit havosi toza ekanligini va soya-
salqin joylar ko‘pligini ko‘rsatadi. 
Shuningdek, ko‘p uchraydigan qushlardan biri oq qanotli qizilish-
ton hisoblanadi. Bu qushlar shaharda-yil bo‘yi uchraydigan qushlar 
toifasiga kiradi, qish fasligi kelib ular soni birmuncha ko‘payadi, 
chunki ular uchib ketgan qushlarning bo‘shab qolgan uyalariga 
joylashib oladilar. Qizilishtonlar shaharlardagi eski parklarda yashashni 
xush ko‘radilar. Ba’zi qizilishtonlar eski parklardagi qari, baland bo‘yli 
daraxtlarga tezgina uya qo‘yib olishadi. 
Qizilishtonlar asosan daraxtlarning po‘stloqlari ostidagi hasha-
rotlar, ularning lichinkalari va urug‘lari bilan oziqlanadilar. Hozirgi 
kunda qizilishtonlar shaharning Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy nomli 
parklari va Botanika bog‘ida yashab hayot kechirmoqdalar. 
Qizilishton daraxtlarning ko‘rinishi uchun indikator hisoblanadi, 
ular sog‘lom, baquvvat daraxtlarda yashamaydi, qurigan, chiriyotgan 
daraxtlarda uya qurishadi. 
Botanika bog‘ining maydoni katta, daraxtlar soni ko‘p, ular bir-
biriga yaqin rivojlangani uchun ko‘pgina qushlarga makon hisoblanadi. 
Bu yerda ko‘p joylarda uchramaydigan qushlar turi mavjud: qora 
sayroqi qush (drozd), zarg‘aldoq, uzun dumli qarqunoq, g‘arb bulbuli 
shular jumlasidandir. 
Qora sayroqi qush. Bu qush asosan shahar hayotiga moslashgan 
bo‘lib, hech qaerga ketmaydi. Qora sayroqi qushlar qish paytida juda 
ko‘p ko‘zga tashlanadi, bu vaqtda ular soni juda ko‘p bo‘lib ketadi. Bu 
qushlar o‘ta oilaparast bo‘lib, o‘z uyalarini fevral oylaridan boshlab 
belgilab yoki egallab olishadi, mart oylarida ular uyalarini tuxum 
qo‘yishga tayyorlab qo‘yadilar. Yozning boshlarida bolalarini uchirma 

---

170 
qiladi, tullash vaqtida ular soni kamayib, ko‘zga tashlanmaydi 
(avgustdan sentyabr o‘rtalarigacha). 
Bu qush turli archa, zarang va boshqa o‘rta bo‘yli daraxtlar hamda 
butalarga uya qo‘yadi, balandligi 3 m dan oshmagan joylarda yashaydi. 
Bu qush mayda hasharotlar, ko‘poyoqlar, yomg‘ir chuvalchanglari, kuz 
va qishda turli xil rezavor mevalar, do‘lana, uzum va boshqalar bilan 
oziqlanadi. 
Bu qushning ma’lum bir joyda yashashi, bahorda yashil daraxt va 
butalarning, qish, kuz fasllarida mevali daraxtlarning qulay sharoitlarda 
o‘sishini bildiruvchi indikator hisoblanadi. Bir narsani aytish kerakki, 
drozdning dushmanlari ko‘p, ayniqsa, uya qo‘ygan paytda uning uyalari 
mayna va zag‘cha qushlar tomonidan egallab olinib, undagi tuxumlari 
yo‘q qilinadi. Mushuklar ham qora drozdning uyalari past joylashgani 
uchun tuxum va endi tuxumdan chiqqan polaponlarini ko‘z ochib 
yumguncha yo‘q qiladi.
Qora drozdlar Chilonzor tumanida ko‘p uchraydi, chunki bu 
tumanda daraxtlar ko‘p kesilmagan, qaerda daraxtlar ko‘p kesilsa, qora 
drozd u joylardan ma’lum vaqtlarga ketib qoladi. Botanika bog‘ida 
hozirgi kunda 50 juftdan ziyodroq qora drozdning yashashi qayd 
qilingan. Qaerda tinchlik, osoyishtalik bo‘lsa, qora drozd paydo bo‘ladi, 
mana shu xususiyatlari uchun ham uni indikator deb atashadi. 
Zarg‘aldoq – bu qush Toshkent shahrida aprelning oxiridan boshlab 
sentyabr oyining o‘rtalarigacha uchraydi, yashash joyi daraxtzorlar, 
bog‘lar va suv bo‘yidagi soya-salqin joylar hisoblanadi. Zarg‘aldoq-
larning joylashishi Toshkent shahrida bir xil uchraydi, daraxtlar ekilgan 
maydonlarda 100 x 50 m da 2-3 juft zarg‘aldoq qushlari yashashi ma’lum. 
Zarg‘aldoqlar bahorda turli tuman hasharotlar bilan oziqlansa, 
yozning ikkinchi yarmidan boshlab rezavor va boshqa mevalarni 
iste’mol qilishga o‘tadi. Ular ko‘pincha qurt-qumursqalar, daraxt chi-
girtkasi va ularning tuxumlari bilan oziqlanadi. Bu qushlar sezilmagan 
holda hasharot va zararkunandalarga qiron keltiruvchi qush yoki 
ekologik indikator qush bo‘lgani uchun, ularning insonlarga bergan 
foydasi juda katta.
Yana bir indikator qush – qarqunoqlar asosan turli qo‘ng‘izlar, 
kaltakesaklar va kichkina qurbaqalar bilan oziqlanadi, ular qulay sha-
roit bo‘lsa, chumchuqlarni ham ovlashi mumkin. Bu qushlar katta-
kichik qo‘ng‘izlarga ko‘p qiron bergani uchun bog‘larga, daraxt-
zorlarga juda zarur qush hisoblanadi, chunki qo‘ng‘izlar daraxtlarning 

---

171 
po‘stlog‘i tagiga kirib, ularni yeb zarar keltiradi. Shuning uchun ham, 
qarqunoqlar qaerda uchrasa, o‘sha joy ekologik toza hisoblanadi. 
Uzun dumli qarqunoq shaharda aprel oyining o‘rtalaridan avgust 
oyi oxirigacha uchraydi, bu qushning uya qo‘yadigan joyi–mevali 
daraxtlar, yong‘oqzorlar, igna bargli daraxtlar va teraklar hisoblanadi. 
Bu qushlar bir-biridan sal uzoqroq yashaydi. 
G‘arb bulbuli shahar bog‘larida aprel oyi o‘rtalaridan sentyabrning 
boshlarigacha uchraydi, ularning uyalari yirik-mayda daraxtlar 
o‘rtasida aralash holda bo‘ladi. Uyalari ko‘pincha butalarda ham 
bo‘lishi mumkin, baland daraxtlardan ular teraklarni yaxshi ko‘radi, suv 
bo‘yidagi barcha darxtlarga uya qo‘yib ketadi. Bulbullarning dushmani 
mayna va zag‘chalar, bu zararkunanda qushlar bulbulning tuxumlarini 
yeb yo‘q qiladilar. Mayna va zahchalar faqat bulbul emas, boshqa 
qushlarning ham yashashiga to‘sqinlik qiluvchi qushlar hisoblanadi.
Suv bo‘ylarida quyidagi qushlarning uchrashi ekologik vaziyatning 
yaxshiligidan darak beradi, chunki suvli joylarda ham yashovchi 
indikator qushlar mavjud. Ularga qamish qush, ko‘k targ‘oq yoki 
baliqchi qush, qamish drozdovkasini misol qilish mumkin. 
Qamish drozdovkasi yoki qamish qush yil bo‘yi respublika 
hududida yashaydi, qishlash uchun boshqa joylarga uchib ketmaydi, 
asosan suv bo‘ylarida yashaydi, qamish, qiyoqlar va daraxtzorlar bu 
qushning hayot faoliyati uchun juda xush keladi. Bu qush suvdagi va 
yer ustidagi hasharotlar hamda o‘simliklarning yosh novdalari va 
rezavor mevalari bilan oziqlanadi. Suv bo‘ylaridagi qamishzorlar 
ularning ko‘payishi uchun eng qulay joy hisoblanadi. Suv bo‘ylari va 
ular yaqinida ekologik toza holat bo‘lgan joylardagina qamish qushlar 
uya qo‘yib, qo‘payishi mumkin. 
Ko‘k targ‘oq keyingi yillarda O‘zbekistonda qishlashga moslashdi, 
yil bo‘yi uchraydi, aprel oylarida uya qurishni boshlaydi. Jarlar yoqasi, 
buta yoki zich joylashgan boshqa daraxtlar bilan qoplangan daryo 
bo‘ylari, ariqlar, kanallar, ko‘llar va boshqa suv to‘plangan joylar ko‘k 
targ‘oqning o‘sib rivojlanishi uchun juda qulay hisoblanadi. 
Oziqlanishi suvda bo‘lib, yirikligi 60 sm dan oshmaydigan tirik 
baliqlarni, suv bo‘yidagi ninachi va boshqa umurtqasiz hasharotlarni 
tutib yeydi. Qamish qush va ko‘k targ‘oqni birgalikda suv bo‘ylarida 
ko‘rish juda amri mahol. Bu qushlar go‘yo bir-biriga oziqlanish va 
ko‘payish uchun halaqit bergisi kelmaganday, boshqa-boshqa jamoa 
bo‘lib, suv bo‘ylarida yashaydi. 

---

172 
Yuqorida nomlari keltirilgan qushlar yashaydigan hududlarda 
daraxtlar sog‘lom bo‘ladi, ularga hasharotlar zarar bermaydi, shuning 
uchun qaysi joylarda indikator qushlar yashashiga qulay sharoit bo‘lsa, 
ushbu hududda daraxtlarning rivojlanishi uchun ekologik muhit etarli 
deb hisoblash mumkin.