O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti

Tuzoqlar soni 
№ 
Chuval-
changlar 
turi 
№1 
№ 2 
№3 
Sut-
ka 
soni 
Hasharot 
soni 
Sut-
ka 
soni 
Hasharot 
soni 
Sut-
ka 
soni 
Hasha-
rot soni 
Tuzoqlarga tushgan hasharotlar sonining ko‘p bo‘lishi, kuzatuv 
olib borilayotgan ekotizimda tuproq va atmosferaning tozaligini, bu 
joylarda o‘sib rivojlanayotgan o‘simlik va mahsulotlarni iste’mol qilish 
insonlar sog‘lig‘iga zarar yetkazmasligini bildiradi. Chuvalchanglar, 
sassiq qo‘ng‘izlar tuproq usti va tuproq ostidagi ekologik holatni 
bildiruvchi indikator hasharotlar hisoblanadi.
15.4. Umurtqasizlarni biotsenometr yordamida hisoblash 
Ushbu usul orqali kichik maydondarda hasharotlarni kuzatish eng 
aniq ish uslubi deb tan olingan. Biotsenometr deyilganda, ko‘z 
oldimizga hajmi 1x1m va balandligi 50 sm bo‘lib, ustiga doka tarang 
tortilgan yog‘och qutini keltiramiz. Bu usul bilan umurtqasizlarni ular 
tinch yoki tinim davrida bo‘lganda o‘rganish mumkin, kuzatuvchi 
sekin-asta harakat qilishi, o‘zining soyasini hasharotga tushirmasligi, 
bu bilan ularni qo‘rqitib qo‘ymasligi lozim. Sekin, poylab turib, harakat 
qilayotgan yoki dam olayotgan hasharot ustiga qutini yerga mahkam 
yopish zarur. 
Biosenometr yordamida uchib yurgan hasharotlarni, ba’zan o‘sim-
liklar va tuproq ustida yashirinib turganlarini ham tutib olish mumkin 

---

167 
bo‘ladi. Yuruvchi hasharotlar qo‘l bilan, pinset, maxsus spirtga 
botirilgan qisqich bilan tez ushlab olinadi va maxsus probirkaga solindi. 
Biotsenometrda ushlangan hasharotlarni o‘z joyiga qo‘ygach, yana 
yangi joydan hasharotlar tutishga kirishiladi. 
Ayrim joylarda o‘sib turgan o‘tlarni o‘rishga to‘g‘ri kelsa, yana bir 
joydan chuqurlar qazib, ulardan hasharotlarning chiqishini sabr bilan 
kutiladi. Lozim bo‘lsa, chimzorlar kesib olinib, laboratoriyaga olib 
kelinib, undagi umurtqasizlar turi aniqlanadi. O‘rganishlar davomida 
to‘plangan ma’lumotlar albatta maxsus daftarga qayd qilinadi.
11-jadval