O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi o`zbekiston tarixi

Xorazmshohlar davrida O`zbek davlatchiligi
Xorazm somoniylar davrida ularga tobe edi. X asr oxiri va XI asrning boshlariga kelib Xorazm hokimi Ma'mun va uning o`g`li Ali ibn Ma'mun Somoniylar davlati tugaganidan so`ng mustaqil davlat tuzishga harakat qilib ko`rdilar. Lekin Movaraunnahrdagi Qoraxoniylar va Xurosondagi g’aznaviylar davlati oldida Xorazm davlati juda kuchsiz bo`lib, ko`p hotlarda Mahmud g’aznaviy va uning o’g’li Ma’sudga qaram edi. G’aznaviylar davlatining inqirozi va Xurosonda Saljuqiylar hukmronligi o’rnatilgandan keyin Xorazm dastlabki yillarda mustaqil siyosat olib borishga harakat qilgan bo’lsa-da, tez orada Saljuqiylarga qaram davlatga aylandi.
Xorazmning mustaqil davlat sifatida shakllanishlda ko`p xizmat qilgan hukmdor Qutbiddin Muhammad otsiz (l 127-1156) bo’ldi, Saljuqiy Sulton Malikshoh davrida Xorazmni hukmdori bо’lgan Anushteginning nevarasi otsiz o’zi tobe bо`lgan Saljuqiy sultonlarining har bir xatosidan ustalik bilan foydalandi. Ayyor, diplomat va mohir sarkarda bо`lgan otsiz mustaqil tashqi siyosat olib bordi. U Xorazm yerlarini ancha kengaytirib, Sirdaryoning quyi oqimi yerlarini, Mang’ishloqni bosib oladi. Shundan so’ng u bir necha bor (1138, 1141, 1142, 1147-1148-yy.) Sulton Sanjarga qarshi isyon qildi va mag` lubiyatga uchrab Saljuqiylarga butunlay tobe bo'lib qoldi. Lekin shunga qaramasdan u Xorazmni mustaqilligi uchun mustahkam asos yarata oldi. Sulton Sanjarning o’limidan so’ng (1157 y.) saljuqiylar davlati deyarli yo`q bo’ldi va Xorazmni mustaqil davlat sifatida siyosat olib borish uchun keng yo’l ochildi. Muhammad Otsizning o’limidan so’ng o’g’li Elarslon taxtga o’tirdi. U otasiga qaraganda ancha qulay vaziyatda davlatni boshqardi. Xurosondagi voqealardan foydalanib Kaspiy bo’yidagi Dehiston hududlari bosib olishga erishdi. Elarslon otasi davrida Xorazmning bo’ysundirilgan ko’chmanchi turkman va qipchoq qabilalari yordamida Movaraunnahrning ichki ishlariga ham tez-tez aralasha boshladi. 1158 yilda u katta qo’shin bilan Movaraunnahrga bostirib kirdi. Bu vaqtda qoraxitoylarga vassal bо’lgan qoraxoniylar ko’chmanchi qarluq qabilalari bilan jang olib borishayotgan edi. Elarslon qarluqlarga Buxoro va Samarqand uchun olib borgan janglarda yordam berdi. Lekin qoraxitoylar qo’shinlari yordamga yetib kelishi bilan Elarslon Xorazmga qaytishga majbur bo’ldi. U bir necha marta Xurosonga yurish qilgan bo’lsada, muvaffaqiyatga erisha olmadi. 1171-1172 yillarda qoraxitoylarning katta qo’shini Xorazmshohning o`lponini o`z vaqtida to`lamayotganligini bahona qilib Xorazm ustiga yurish qildi. Elarslonning buyrug`i bilan Sirdaryodagi katta to`g`on buzib tashlandi va katta maydon suvga bostiriladi. Bu qoraxoniylar qo`shini yurishini qiyinlashtirdi va Xorazmning poytaxti Gurganch (Urganch) ni talon-taroj qilishdan saqlab qoldi.
Lekin qoraxoniylarning bu bosqini davrida Elarslon vafot etdi. Undan keyin Xorazm taxtini uning kichik O`g`li Sultonshoh egallaydi. Arslonning katta o’g’li Alouddin Takash qoraxitoylar yordami bilan ukasi Sultonshohdan taxtni tortib olishga erishdi. Sultonshoh Xurosonga qochishga majbur bo’ldi. Shundan so’ng Alouddin Takash (1172-1201) Xorazmda mahkam o’rnashib, qoraxitoylarga va’da bergan o’lponni to’lashdan bosh tortadi. Unga javoban qoraxitoylar Xorazmga yana yurish qiladilar, lekin muvaffaqiyatsizlikka uchrab, Sultonshoh ixtiyoriga bir kichik qo’shin qoldirib o’zlari orqaga qaytadilar. Sultonshoh esa qo`shin bilan Marv shahrini, Seraxs vaTusni egalladi.
Qoraxitoylarning muvaffaqiyatsiz yurishlaridan keyin, Takash o’z davlatini yanada mustahkamladi. Movarounnahrga, Xurosonga bir necha bor harbiy yurishlar uyushtirdi. U Movarounnahrni egallay olmagan bo’lsa-da, lekin Xurosonni bir necha tumanlarini bosib oldi. Lekin Xorazshoh Takashning Xurosonda kuchli va xavfli raqibi bor edi. Bu tobora kuchayib borayotgan G’uriylar davlati edi. G’ur viloyati hozirgi Afg’onistondagi Gerirud daryosi bo’yida, Hirotdan Balxgacha, Qobuldan G’aznagacha cho’zilgan viloyat bo’lib, bu yerda asosan forsiy qabilalar yashagan. So’nggi Saljuqiylar davrida G’ur viloyati o`z mustaqilligini ancha mustahkamladi.
1150-1151 yillarda g’uriylar hokimi Alouddin G’aznaviy sulosasi 1 sultoni Bahromshoh ustidan g’alaba qozonib, g’azna shahrini vayron qilgan edi. G’aznaviylarga so`nggi zarbani 1186-1187 yillarda G’uriylar hokimi G’iyosiddin Muhammad berdi. Shundan so’ng g’uriylar hozirgi Afg’onistonni hamda Tojikiston va O`zbekistonning janubiy hududlarinil ham ma’lum vaqt egallab turdilar. Xurosonda Saljuqiylarning kuchsizlanganidan foydalanib, G’uriylar sultoni G’iyosiddin Muhammad 1175 yilda Hirotni egalladi va Xurosonning markaziy hududlariga hujumlar uyushtirib turdi. Qoraxitoylarning vassali hisoblangan Xorazmshoh Takash esa Xorazmni qoraxitoylar qo’lidan qutqarish uchun katta kuch sarflashga majbur bo’ldi. Faqat XII asrning 80-yillarida u Xurosonni ba’zi bir hududlarini qo’lga kiritdi. 1187 yilda u Nishopurni, 1192 yilda Ray shahrini, 1193 yilda Marv shahrini egalladi. Bag’dod xalifasi Nasr (1180-1225) va G’arbiy Saljuqiylar sultoni Tug’rul II o`rtasidagi nizodan foydalanib, Takash qo’shinlari 1194-yilning mart oyida Tug’rul II ga qarshi urush ochdi va uni yengib Hamadon shahrini egalladi. Tug`rul II esa jangda o`ldirildi.
Xorazmshohning tobora kuchayib borayotganidan xavfsiragan XalifaNasr qo`shinlari Takashga qarshi chiqdilar. 1196 yilning iyul oyida xorazmliklar xalifa qo`shinlarini yengdilar. Shu tariqa Eronning katta qismi Xorazmshohlar qo`liga o`tdi va davlati, hududi birdaniga ikki baravar kengaydi. Xorazm davlati endi Bag’dod xalifasiga tegishli joylar va g’uriylar bilan chegaradosh bo`lib qoldi. 1200 yilda Takash vafot etdi va shundan keyin Iroqda xalq qo`zg’oloni ko`tarildi. Bu yerdagi Xorazm qo`shinlarining katta qismi qirib tashlandi, qolganlari Xurosongacha kelishga majbur bo`ldi. Xorazmshohlar ichida Takash -eng talantli lashkarboshi va hukmdor edi. U juda og’ir vaziyatda Old Osiyo va o`rta Osiyoning katta qismini birlashtirib qudratli davlat tuzishga muvaffaq bo’ldi.
Lekin Takashning katta xatosi shunda ediki, u o’zining xotini Turkonxotun mansub bо’lgan qipchoqlar qabilasiga katta erkinliklar berdi. Ularni doimo qo`llab-quvvatladi. Turkonxotunning davlat ishlariga aralashuvi Xorazmdagi ichki nizolarini kuchayishiga olib keldi. Takashning o’limidan keyin Xorazm taxtiga uning o’g’li Alouddin Muhammad o’tirdi (1200-1220). 1203-yilda Muhammad qoraxitoylarning yordarai bilan Xurosonni butunlay bosib oldi. Hirotni va yaqin atroflarini egalladi, 1207-yilda u o’z poytaxtiga qaytib, Movaraunnahrni bosib olish uchun tayyorgarlik ko`ra boshladi. Shu yilning o’zidayoq Muhammad Movaraunnahrga katta kuch bilan harbiy yurish boshladi. Buning sababi Buhoroda ko’tarilgan xalq qo`zg`oloni edi. Bu qo`zg`olon 1206-yilda Buxoro sadri (hokimi) Muhammad ibn Abdulazizga qarshi qaratilgan edi. Buxoro sadrlariga xos barcha yomon xislatlar bu odamda mujassam edi. U xalqdan katta soliqlar olib ularni shafqatsizlarcha ezar edi. U diniy rahbar bo’lishiga qaramasdan ayt-ishratga, ovga mukkasidan ketgan edi.
Buxoroda uning zulmiga qarshi xalq harakatining asosiy kuchlari shahar hunarmandlari edi, qishloq aholisi-dehqonlar bu harakatni qo`llab-quvvatladi. Bu qo`zg`olonning boshlig’i qalqon yasovchi ustaning O`g`li Malik Sanjar ismli shaxs edi. Qo`zg`olonchilar sadr Muhammadni quvib chiqardilar. U qoraxitoylardan yordam so`radi. Lekin Xorazmshoh Muhammad qoraxitoylardan oldinroq harakat qilib, Buxoroni bosib oldi va shu tariqa Movarounnahrni Xorazm tarkibiga qo`shib olish boshlandi.
Qo`zg`olonchilarning boshlig`i Malik Sanjar Urganchga olib ketildi.
Movarounnahr xalqi Xorazmshohni qoraxitoylar zulmidan qutqaruvchi kuch sifatida qarshi oldi. Muhammad Xorazmshoh Qoraxitoylarning vassali bо`lgan Samarqand hokimi (qoraxoniylar sulolasidan) Usmon bilan do`stona munosabat o`rnatdi. Bu esa qoraxitoylarning Samarqandga yurish qilishiga olib keldi va ular shaharni bosib oldilar. Bu vaqtda mo’g’ul qabilalaridan biri bо’lgan naymanlar qoraxitoylarning Yettisuvdagi yerlariga bostirib kirdilar. Shuning uchun qoraxitoylar shoshilinch ravishda orqaga qaytishga majbur bo`ldilar. Qoraxitoylarning qiyin ahvolga tushib qolganidan foydalangan Xorazmshoh Samarqandni egallab (Usmon uning vassaliga aylandi) qoraxitoylar ustiga yurish qildi va Talas vodiysida 1210-yilda qoraxitoylar qo`shini ustidan g`alaba qozondi. Bu g`alaba tufayli Muhammad Xorazmshohning ahvoli ancha mustahkamlandi. Samarqand hokimi Usmon Xorazmshohning to`liq vassaliga aylandi va uning kuyovi bo`ldi.
Soliqlarning haddan tashqari oshib ketganligidan norozi bо`lgan Samarqand xalqi 1212-yilda qo`zg`olon ko`tardi. Katta qo`shin bilan Xorazmshohning o`zi Samarqandga kirib borib qo`zg`olonchilardan shafqatsizlarcha o`ch oldi va kuyovi Usmonni ham o`ldirdi. Shundan so`ng u Movaraunnahrdagi vaziyatni o`z foydasiga hal etish uchun Farg`onani Usmonning ukasi Qodirdan tortib oldi. O`zgan shahrini ham egalladi va shu tariqa qoraxoniylar sulolasi butunlay tugatildi. Qoraxitoylar sulolasini esa ko`chmanchi naymanlar Quchluq rahbarligida tugatdilar. Xorazmshoh o`rta Osiyoni butunlay egallagandan so`ng G’arbga yurish qildi va tez orada Eron va Afg’onistonni bosib oldi. Hattoki Bag’dod xalifasini ag’darishga urinib ko`rdi.