O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi o`zbekiston tarixi

"Devon Amir-al-mulk" yoki "al-rasayi" davlat ahamiyatiga molik bo`lgan rasmiy hujjatlarni tuzish bilan shug`ullangan. Bundan tashqari bu devon chet davlatlar bilan bo`ladigan munosabatlarni ham boshqargan.

"Sohib ash-shurat" devoni davlatning butun harbiy ishlarini, shu Jumladan amirning shaxsiy qo`shinini boshqargan. "Sohib ash-shurat"ning maxsus yordamchisi-Aris bо`lgan, U mahkama va uning boshlig`i amir qo`shini xazinasi bilan shug`ullangan. Qo`shimcha bir yilda to`rt marta maosh to`lagan. Davlatni idora etishda "sohib al-borid" devonining ahamiyati ham juda katta bо`lgan. Bu devon davlat ahamiyatiga molik bо`lgan hujjatlarni va xabarlarni yetkazish bilan shug`ullangati. Devonning hamma shahar va viloyatlarda mahalliy mahkamalari bо`lgan. "Muxtasiba" devoni bozorlarni, sotuvchilarni, qadoqboshlarning og`irligi, bozordagi mollarning narxini, sifatini nazorat qilgan.
Davlat xazinasining daromadlarini va xarajatlarini "mushrif devoni nazorat qilgan. Bundati tashqari "qozi az-ziya" va "vaqf" devonlari bо`lgan. "Qozi az ziya" devoni davlat yerlarini, "vaqf devoni hadya etilgan yerlarni va musulmon ruhoniylarining boshqa mol- mulklarini nazorat qilishgan.
Devonlarning aytarli hammasini viloyatlarda boshqarmalari bо`lgan. Devonlarning viloyatlardagi boshqarmalari bir tomondan o`z devonlariga, ikkinchi tomondan viloyat hokimiga bo`ysunishgan. Bundan faqat "Sohib j al-borid" devonining amaldorlari mustasno bо`lgan.
Viloyat va tumanlar amir tomonidan tayinlangan hokimlar I tomonidan idora qilingan. Odatda bunday lavozimga mahalliy boy zodagonlar tavsiya etilgan. Somoniylar davlatida musulmon ruhoniylarning ta'siri nihoyatda kuchli bо`lgan. Ular markaziy hokimiyat ishlarida ham faol ishtirok etganlar. Somoniylar davlatining diniy hayotida hanifiylar mazhabligiga mansub ruhoniylar hamma diniy lavozimlarni o`z qo`llariga olishgan. Ruhoniylarning boshlig`i "ustod", keyinchalik "Shayx ul-islom" deb atalgan. "Ustod" dan so`ng o`z lavozimi bo`yicha ruhoniylar orasida "xatib" turgan. U jome' masjidlarida juma namozida xutba o`qish huquqiga ega bо`lgan. Bul davrda Buxoro Sharqdagi islom olamining eng nufuzli markazlaridan biriga aylanadi. Movarounnahrdagi dastlabki madrasalarning bu yerda barpo etilishi ham bejiz emas.
Yer egaligining quyidagi shakllari mavjud bо`lgan: Mulki sultoniy - shaxsan amirga tegishli yer-suv, tegirrnon, do`konlar. Bu mulkni qishloq chorikorlari ijaraga olganlar. Yana egaligining toma (umrbod berilgan yer), iqto (merosiy) turlari bo'lgan. Xususiy shaxslarga tegishli mulk: hukmdor tabaqa xonadoj dehqon-zodagonlarga, sayyidlar, sipohsolor, badavlat savdogarlarg<sup>8</sup> tegishli mulklar hisoblangan. Shartli yer egaligi ham bо`lgan.