O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi o`zbekiston tarixi

Tasavvuf, ya'ni so`fiylik islom dini asosida shakllangan diniy-fajsafiy oqim bo`lib, poklangan, zohid, taqvodorlik ma'nosini anglatadi. Uning asosida bu dunyo lazzatlarida voz kechish orqali Ollohga yetish, uni bilish, u bilan birlashish yo’lini qidirish yotadi. Sufiylik, Qur’on va shariat talablarini albatta so`zsiz bajarish, o`zini Xudoning quli deb bilish kabilar, o’z xohishi bilan poklanib, Ollohga, ruhiy ma'naviylikka singish orqali erishishga asoslanadi. Tasavvuf ta'limoti asosida inson faoliyati va uning kamoloti yotadi.
Tasavvufda ruhni kamolotga, uning so`nggi maqsadi Ollohga erishuv yo`llari to`rt bosqichdan iborat: birinchi bosqich-SHARIAT deb ataladi, unda avvalambor, shariatning barcha talablarini bajarish va unga bo`ysunish talab etiladi. Ikkinchi bosqich-TARIQAT deb ataladi. Unda murid o`z shaxsi istaklaridan voz kechib, o`zini pir ixtiyoriga topshirishi kerak. Uchinchi bosqich-MA'RIFAT bo`lib, unda so`fiylar koinotning birhgi Xudoda mujassam bo`lishini, yaxshilik va yomonlikning nisbatini aql bilan emas, qalb orqali anglab olishlari kerak bo`ladi. To`rtinchi bosqich HAQIQATdir. Bunda so`fiy shaxs sifatida tugab, Xudoga-mo`ljallangan haqiqatga yetishishi, Ollohga singib ketishi va natijada abadiylikka erishuvi zarur. Bu jarayon ma'lum davomli vaqtni talab etgan. Maxsus ruhiy jisraoniy harakat, faoliyat, sig`inish, ibodatlar, ohanglar yordamida amalga oshirilgan.
Tasavvufning ijtimoiy asosini shaharlardagi hunarmandlar, mayda savdogarlar tashkil qilgan. IX-X asrlardayoq Iroq va Eronda uning yirik vakillari vujudga keladi. Movaraunnahrda esa tasavvuf ta’limoti X asrdan boshlab yoyila boshladi. Hozirgi O`zbekiston hududida tasavvufning rivojlanishida Yusuf Hamadoniy ta'limoti muhim rol o`ynaydi. Manbatarda qayd qilinishicha, Yusuf Hamadoniy 1043-1049-yilda Eronning Hamadon shahrida tug`iladi. Dastlabki bilimlarini Hamadon va Bag`dodda oladi. Imom G’azzoliy kabi buyuk allomalarni tarbiyalab voyaga yetkazgan shayx Abu Ali Farsadiyga shogirdlikka tushadi. Yusuf Hamadoniy umrining katta qisraini O`rta Osiyoda o`tkazgan. U hunarmandchilik-kosibchilik bilan shug`ullangan. Shuning uchun ham bo`lsa kerak, uning ta'limoti asosan hunarmandlar orasida keng tarqalgan va ularning manfaatlarini ifodalagan. Yusuf Hamadoniy sufiylik ilmi bo`yicha ko`plab shogirdlar tayyorladi. U Buxoroda maxsus xonaqo qurdirib, o`sha yerda shogirdlarga dars bergan. Hamadoniy ta'limotida vatanparvarlik g`oyalari o`z ifodasini topgan. Uni pir deb bilgan shogirdlaridan 213 tasi mashhur shayxlar bo`lib yetishgan ekanlar. Hamadoniy ta'limotidan O`rta Osiyoda ikki tasavvuf maktabi-yassaviylik va naqshbandiylik kelib chiqadi.
O`rta Osiyo hududida birinchi vujudga kelgan so`fiylik oqimi Yassaviylikdir. Bu oqimga 1 105 yilda Yassa (Turkiston) shahrida tug`ilgan Ahmad Yassaviy asos solgan. Ahmad Yassaviy Buxoroda Yusuf Hamadoniydan ta'lim olgach, yana _Ona shahri Turkistonga qaytib keladi va shogirdlar tarbiyasi masalasi bilan shug`ullanadi. Madrasa va xonaqolar qurdiradi. Yassaviy ta’limotining asoslari turkiy tilda yozilgan "Devoni Hikmat" asarida bayon etilgan. U O`troq va ko`chmanchi turkiy xalqlar orasida o`ufiylik taMimotini targ`ib qilishda muhim ahamiyat kasb etgan.
Yassaviy tariqatining boshqa tariqatlarda bо`lganidek, o`ziga xos qoidalari bor. Ular: 1.Murid hech kimsani o`z shayxidan afzal ko`rmasligi, unga mutlaqo taslimiyat izhor etmog`i lozim. 2.Murid shunchalik zukko va idrokli bo`lishi kerakki, to o`z shayxining barcha ramz va ishoralarini mukammal anglay olsin. 3.Shayxining barcha ahvoii (so`zlari) va a'folari (ishlari) ga murid sodiq bo`lib, unga mutlaqo mute va mo`taqid bo`lmog`i lozim. 4. Murid o`z murshidi (piri) ning barcha topshiriqlarini chaqqonlik bilan sidqidildan bajarib, uni hamisha rozi qilib yurmog`i lozim. 5. Murid o`z so`ziga sodiq, va’dasiga rosih bo`lib, o`z murshidi ko`nglida hech qanday shak-shubha tug`dirmasligi zarur. 6. Murid o`z va'dasiga vafodor va so`zida ustuvor bo`lishi kerak. 7. Murid o`z ixtiyoridagi barcha mol-mulkni, butun bor-u yo`g`ini o`z shayxiga nisor (baxshida) etmoq uchun doimo tayyor bo`lmog`i kerak. 8.Murid o`z shayxining barcha sir-asroridan ogoh bo`lib, uning ifshosini (oshkor etishni) hech vaqt xayoliga keltirmasligi kerak. 9.Murid o`z shayxining barcha takliflarini nazarda tutmog`i, uning mushkulotini oson qilmog`i, pandu nasihatlarini bajo keltirmog`i shart. 10. Murid Olloh visoli uchun o`z shayxi yo`lida butun raoli va jonini nisor etmoqqa tayyor turishi, uning do`stiga do`st, dushmaniga dushman bo`lib yashamog’i shart.
Ahmad Yassaviyning fikricha shariatsiz tariqat, tariqatsiz ma'rifat, ma'rifatsiz haqiqat bo`la olmaydi. Ular doimo bir-birini to`ldiradi. Bu yo'1 kamolot yo`li bo`lib, inson nayotining asl mohiyatini tashkil etadi.
Yusuf Hamadoniyning yana bir shogirdi Abduxoliq G’ijduvoniy bо`lgan. Yassaviy bilan G’ijduvoniy shu darajada iqtidorli shogirdlardan bo`lishganki, keyinchalik ulardan bir "Yassaviya", ikkinchisi "Naqshbandiya" tariqatining asoschilari bo`lib yetishadilar. Xoja Abduxoliqning tarjimai holi, tug`ilgan va vafot etgan sanalari aniq. U 1103 yilda G’ijduvondda tug`ilib, 1179 yilda o`z vatanida vafot etadi. Xoja Abduxoliqqa dastlabki savodni o`z tug`ilgan yurtida Imorn Sadriddin beradi. Keyinchalik o’qishni Buxoroda davom ettirib, yuqorida qayd qilinganidek, Yusuf Hamadoniyga shogird tushadi. Tarixiy manbalarning xabar berishicha, ustoz va shogirdning bir-birlariga hurmati, mehr-oqibati shu darajada bо`lgan ediki, ular birgalikda Sharqning fan va madaniyat o`choqlaridan bo`lmish Samarqand, Buxoro, Marv, Isfaxon, Balx singari shaharlarga borgan ekanlar va u yerlarda tasavvuf sohasidagi o`z bilimlarini yanada chuqurlashtirgan ekanlar.
Xoja Abduxoliq G’ijduvoniy Sharq falsafa tarixida o`ziga xos o`rin egallaydi. Uning falsafiy dunyoqarashi tasavvufdagi Xojagon (Xojalar) xalqasida shakllandi. Agar bizgacha Ahmad Yassaviyning "Hikmatlar"i meros bo`lib qolgan bo`lsa, Xoja Abduxoliq G’ijduvoniydan "Risolayi Sohibiya" "Risolayi Shayxshuyuk Xazrati Abu Yusuf Hamadoni" kabi asarlar meros bo`lib qolgan. Ammo bu asarlar hali yaxshi o`rganilmagan va keng xalq ommasi orasida targ`ib qilinmagan. Xoja Abduxoliq G’ijduvoniy ustozidan ko`p narsalarni o`rganar ekan, o’zi ham ko`p hollarda mustaqil fikr yuritib, ba'zi masalalarda o`z yo`lini shakllantirishga harakat qilgan. U zikr aytish usuli bo`yicha "Zikri Xufiya", "Zikri dil" amalini targ`ib qila boshlagan. Xoja Abduxoliqning ustozi Yusuf Hamadoniy o`sha vaqtda o`z sahobalari bilan "Aloniya" zikr tushish amalini bajargan. Xoja Abduxoliq G’ijduvoniy yuqorida qayd qilinganidek, "Xojagon" (Naqshbandiya) tariqatining asosiy qonun-qoidalarini ishlab chiqqan buyuk allomadir. Uning asarlari, hayoti, qilgan ishlari butun turk olamida alohida o`rin egallab, ma'naviy hayotda o`chmas iz qoldirgan.


Najmiddin Kubro (1145-1221-yy.) tasavvuf ta'limotining O`rta Osiyodagi yirik vakillaridan biri. So`fiylikdagi Kubraviya oqimining asoschisidir. Xivada tug`ilib, Misr, Tabriz va Hamadonda ilm olgan. Ko`hna Urganchga qaytib, o’z ta'limotini rivojlantirib, shu yerda yangi sufiylik oqimiga asos soladi. U "Favoix al-Jamol va fovotix al-Jalol" ("Jamolining muattarligi va kamolotning egalari"), "As-usul al-ashara" ("o`nta qonun va qoidalar") nomli qator risola va asarlar yozib, o’z ta'limotini takomillashtirishga erishdi. Kubroviya tariqatining asosini 10 tadan iborat qonun-qoidalar tashkil etadi. Ularga asosan "tavba", "zuxd" ("mol-dunyodan voz kechish"), "tavakkal" ("Olloh yo’lida"), "qanoat", "uzlat", "doimiy zikr", "tavajjuz", "sabr", "muroqaba" ("kamolot topish") va "rizo" (xalqqa yetishish) kabi qoidalar lciradi. Kubroviya tariqati Yassaviya tariqatidan farq qilib, tarki dunyochilik rad etiladi. Unda kamolot yo`lida olib boriladigan mashaqqatli mehnat jarayomda bu dunyo noz-ne'matlaridan bahramand bo’lish kerakligi ilgari suriladi. Bu ta’limotda vatanga, xalqqa bо`lgan muhabbat g`oyasi nihoyatda kuchli bo’lib, har qanday og`ir sharoitda ham xalq bilan birga bo’lish, vatan himoyasi uchun kurashish, uning mustaqilligini saqlash zarurligini da'vat qilinadi. O`z g’oyasiga sodiq Najmiddin Kubro vatan himoyasi yo’lida shahid bo’ldi va jasorat namunasini o`z muridlariga ko’rsata oldi.
Shunday qilib, tasavvuf Movarounnahr aholisining ma’naviy hayoti bilan chambarchas bog`langan ta’limot bo’lib, O`rta asrning xalqparvar adib va mashoixlari uni chuqur bilishga va u orqali ommaga ziyo va ma'rifat tarqatishga intilganlar.