O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi o`zbekiston tarixi

Siyosiy islohotlar
O’zbek xalqining ko’p asrlik orzu-umidlari ifodasi bо`lgan mustaqillikning asosiy xususiyati milliy, umuminsoniy qadriyatlarni ta'minlaydigan huquqiy-demokratik davlat qurish edi.
Mustaqillik yillari miliiy davlatchilik asoslarini qurish yillari bo’ldi. O`tgan yillar ko`hna tariximizni teran his qilish, hozirgi jahon jarayonida o’z o`rnimizni egallash davri bo’ldi. Bu davrda biz o’zligimizni anglab, tarixiy yo`limizni uzil-kesil tanlab oldik.
Mustaqil O’zbekiston Prezidenti I.A.Karimov tarixiy an'analarga, dunyo tajribalariga, o`lkaning o’ziga xos tomonlariga tayangan holda jamiyatni siyosiy jihatdan tubdan isloh qilish yo`llarini ishlab chiqdi. Bu jarayonda ikkita bosh vazifa:
1. Eski ma'muriy tizimni tugatish va hokimiyat boshqaruv organlarini qayta qurish;
2.Yangi davlatchilikning huquqiy va siyosiy asoslarini yaratish, davlatchilikda yangi markaziy va mahalliy boshqaruv tizimini shakllantirish masalalarini hal qilishdan iboratdir.
Jamiyatda qonuniylikning g`alaba qilishi, fuqarolarni ijtimoiy-siyosiy va boshqa huquqlarini himoyasi uchun hokimiyatlarning bo`linish prinsipi haqli ravishda amalga oshirildi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 11-moddasida hokimiyatning bo`linishi tamoyili konstitutsiya darajasida mustahkamlandi.
Davlat va jamiyat qurilishini erkinlashtirishning yo`llarini ko’rsatib berar ekan, Prezident I.A.Karimov eng avvalo bu vazifa hokimiyat barcha inoqlarning bir-biridan mustaqil holda ish yuritish tamoyillarini mustahkamlashga bog`liqligini uqtiradi.
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining huquqiy holati Konstitutsiyaning V-bo`lim XVIII bobida va 1994-yil 22-sentabrda qabul qjlingan "O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi to'g'risida"gi Qonunda belgilangan. Bu qonunlarga ko`ra, Oliy Majlis Oliy davlat vakillik organi bo'lib, qonun chiqaruvchi hokirniyatni amalga oshiradi.
Sobiq Ittifoqdan qolgan qonunlarni o’zgartirish, mamlakat hayoti uchun zarur o’zgartirishlami amalga oshirish, demokratik tamoyillar asosida Oliy Majlisni shakllantirish uchun 1994-yil 25-dekabrga saylovlar belgilandi.
1993-yilni 28-dekabrida qabul qilingan "O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylovlar to'g'risida"gi qonunga ko`ra respublika parlamentiga sayloviar umumiy, teng, to’g’ridan to’g’ri sayiov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo`li bilan o`tkaziladi. O’zbekiston Respublikasi I-chaqiriq Oliy Majlisiga saylov respublikamiz siyosiy hayotida ulkan yutuq bo`lib, bunda 250 deputatdan iborat Oliy Majlis -Yangi Parlaraent demokratik va ko’ppartiyaviylik asosida tuzildi.
Oliy Majlis faoliyatini erkinlashtirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi II-chaqiriq Oliy Majlisining Vll-sessiyasida ikki palatali parlament tuzish to’g’risida umumxalq referendumi o`tkazishga qaror qilindi. Shu asosda 2002-yil 27-yanvarda o`tgan umumxalq referendumida qatnashgan fuqarolarning 93,65 foizi parlamentni ikki palatadan tuzilishini qo`llab-quvvatladi.
1995-yil 23-24-fevralda chaqirilgan birinchi sessiyada O’zbekiston parlamenti hokimiyat vakiliik organlaridan saylangan 120 kishidan iborat deputatlar blokini, 69 deputatdan tarkib topgan Xalq Demokratik partiyasi fraksiyasini, 47 deputatni uyushtirgan "Adolat" sotsial-demokratik fraksiyasini, 14 deputat ishtirokida "Vatan taraqqiyoti" partiyasi fraksiyasini ro`yxatga oldi. Oliy Majlis sessiyalarida va uning qo`mitalarida olib borilayotgan ishlar asosan mamlakatimizni ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy taraqqiyotini yuqori bosqichga ko`tarish, qonunchilikni sifat darajasini yuksaltirishga qaratilgan. Qonunlar qabul qilinmasdan oldin umumxalq mubokamasiga taqdim qilinishi islohotlarni amalga oshirishga ijobiy ta'sir qildi.
1997-aprelda Oliy Majlis tarkibida Inson huquqlari bo`yicha vakil (ombudsman) tashkil qilinganligi haqida qaror qabul qilindi.
Ombudsman jahondagi 85 dan ortiq mamlakatda bo`lib, uning huquqiy holatini aniq ravshan belgilab beruvchi konstitutsiyaviy qonun Markaziy Osiyo davlatlarida birinchi huquqiy hujjatdir.
Ushbu qonunda:
"Oliy Majlisning inson huquqiari bo`yicha vakili (ombudsman) mansabdor shaxslar, tashkilotlar va davlat organlarining inson huquqi erki va qonuniy manfaatlarini davlat tomonidan himoya qilinishini ta'minlashga ko`maklashish maqsadida faoliyat ko'rsatadi",-deb ta'kidlangan.
Vakil Oliy Majlisning yordamchi instituti bo`lib, u ijtimoiy manfaatlarning muvozanatiga, inson huquqlarini himoya qilish bo`yicha eng maqbul davlat tizimi yaratilishiga ko`maklashadi. Qonun ombudsman institutining umumiy konsepsiyasi va jahon amaliyotining uyg`unlashgan shakli sifatida inson huquqlari vakili faoliyatining asosiy qoida-qonuniylik, oshkoralik, adolatparvarlik, insonparvarlik har bir kishi uchun ochiq ekanligini tasdiqlaydi.
Ombudsman fuqarolarning ariza va murojaatlarini ko`rib chiqishda, zarur axborotni talab qilib olishda mansabdor shaxslar va davlat organlari bilan hamkorlik qilmoqda Qonun qabul qilingunga qadar ham Inson huquqlari bo`yicha vakil mamlakat Konstitutsiyasi doirasida faoliyat ko’rsatib keldi. Jumladan, birgina 1996-yilda Inson huquqlari bo`yicha vakil hamda fuqarolaming konstitutsiyaviy huquqlari va erkinliklariga rioya etilishi bo`yicha komissiya a'zolari 700 dan ortiq murojaatni ko`rib chiqdi. Ana shunday arizalarning tegishli qismidagi dalillar o’z tasdig`ini topgan va zarur choralar ko’rilgan.
Inson huquqlari bo`yicha vakil BMTning Inson huquqlari bo`yicha komissiyasining Jenevada bo`lib o`tgan 52-sessiyasining majlisida qatnashdi va so’zga chiqdi. Chet ellarga xizmat safari davomida Inson huquqlari bo`yicha vakil BMT seminarida, BMTriing Sharqiy Yevropa va MDH mamlakatlaridagi vakillarining mintaqaviy uchrashuvida so’zga chiqdi. Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti va boshqa xalqaro tashkilotlarning bir qator kengashlari hamda seminarlari ishida qatnashdi.
Inson huquqlari bo`yicha vakil faoliyatini tahlili shuni ko’rsatadiki, O’zbekistonda huquqiy, insonparvarlik, demokratik va fuqarolik jamiyat qurilishi uchun mustahkam poydevor qo`yildi Oliy Majlis "O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to’g’risida", "O’zbekiston Respublikasining davlat xavfsizligi to’g’risida", "O’zbekiston tashqi siyosiy faoliyatining asosiy prinsiplari to’g’risida", "Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to’g’risida", "Siyosiy partiyalar to’g’risida" qonunlarni, Mehnat kodeksi (1995), "Fuqarolik Kodeksi"ning (1996) (birinchi va ikkinchi qismlari) kabi ko’plab qonunlar va qarorlar qabul qildi.
1999-yil 5 va 19-dekabr kunlari O’zbekiston Respublikasi ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisiga saylovlar bo`lib, saylangan deputatlardan O’zbekiston Parlamentining yangi tarkibi shakllandi.
Ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi ikkinchi sessiyasi "O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning ikkinchi chaqiriq Oliy Majlis birinchi sessiyasidagi ma'ruzasidan kelib chiqadigan "2000-2002-yillarga mo`ljallangan qonunchilik va nazorat faoliyatining ustivorlik jihatlari to'g`risida"gi hujjatni tasdiqladi.
Ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IV-sessiyasida (2000-yil 14-dekabr) Oliy Majlisning O’zbekiston xalqiga Murojaatida: "Yangi asr mamlakat uchun yangilanish va taraqqiyot davriga aylanishiga ishonamiz. Shu boisdan ham mustaqil yurtimizning yorug` istiqboli uchun barchamiz hamjihat bo`lib kurashaylik. Maqsadimiz -Vatan taraqqiyoti, yurt tinchligi, xalq farovonligi va kelajak avlodning baxt-saodatidir"-deyilgan.
Mustaqillikning tayanch nuqtalaridan biri prezidentlik boshqaruvining joriy qilinishi bo’ldi. Bu bilan davlat boshqaruvining yangi, zamonaviy va samarali tizimi shakllana boshladiki, Prezidentlik boshqaruvi shu tizimning o’zagidir.
1991-yil 29-dekabrda O’zbekistonda prezidentlik lavozimiga umumxalq saylovi bo`lib o’tdi.
O’zbekiston mustaqillik tomon yo'1 tutar ekan, birinchi kunlaridan boshlab, uning boshida Islom Abdug`aniyevich Karimov turdi. Asrlarga teng shu qisqa vaqtda erishilgan yutuqlar: mamlakatda O`rnatilgan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy barqarorlik, tarixiy, milliy va diniy qadriyatlarimizning tiklanishi jamiyatda o`rnatilgan osoyishtalikni, mustaqil O’zbekiston Respublikasining xalqaro hamjamiyatda tutgan o`rnining ortib borishini butun xalqimiz, jahonning yirik davlat arboblari Islom Karimov nomi bilan bog`laydilar.
Mamlakatimizda barcha sohani qamrab olgan keng miqyosli islohotlarni uzluksiz davom ettirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 1995-yil 26-martda Prezident 1. Karimovning vakolatini 1997-yildan 2000-yilgacha uzaytirish yuzasidan umumxalq referendumini o`tkazishga qaror qildi. 2000 yil 11-yanvarda O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasining navbatdagi majlisi -2000 yil 9 yanvar kuni bo`lib o`tgan O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi natijalari tasdiqlandi. Shu kuni Fidokorlar milliy demokratik partiyasidan nomzodi ko`rsatilgan Islom Karimov uchun 11 million 147 ming 621 saylovchi yoki saylovchilarning 91,90 foizi ovoz berdi. O’zbekiston Xalq demokratik partiyasidan nomzodi ko`rsatilgan Abdulhafiz Jalolov uchun 505 ming 161 saylovchi 4,17 foiz saylovchi ovoz berdi.
"O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to'g`risida"gi Qonunning 35-moddasiga muvofiq, O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi Islom Abdug`aniyevich Karimovning O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga saylanganligi to’g’risida qaror qabiil qildi.
Amaldagi Konstitutsiyada Prezident davlat va ijro etuvchi hokimiyatning boshlig`i qilib belgilanishi ijro etuvchi hokimiyatni kuchaytirishga qaratilgan tadbir deb aytish mumkin. Mamlakatimizning ijro etuvchi hokimiyatining tarkibi Prezident tomonidan tayinlanib, Oliy Majlis tomonidan tasdiqianadi.
O’zbekistonda prezidentlik instituti o`rnatilgan dastlabki davrda Vazirlar ketigashi hukumat sifatidagi huquqiy maqomini va vakolatlarini saqlab qolgan edi. Uning 1990-yil 30-martida Oliy Kengash tasdiqlagan yangi tarkibi 41 kishi, ya'ni Rayis, Bosh Vazir, uning ikki birinchi o’rinbosari, to`rt o’rinbosar, 19 vazir, 14 davlat qo`mitasi rayisidan iborat edi. Respublikada demokratik jamiyat qurish borasida boshqaruv idoralari faoliyati takomillashtirilib borildi. 1995 yil 5 mayda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisning IT sessiyasi bo`lib, unda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tarkibi to’g’risidagi Prezidentning Farmonini tasdiqlash masalasi ko`rildi va sessiyada Vazirlar Mahkamasining 35 kishidan iborat yangi tarkibi tasdiqlandi.
Ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi birinchi sessiyasi ikkinchi yig`ilishida (2000 y. 11 fevral) mamlakatimiz Prezidenti tomonidan Vazirlar Mahkamasining yangi tarkibi tasdiqlandi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov yangi hukumatning mas'uliyatli faoliyatini quyidagicha bayon qildi:
"Vatanimiz o’z taraqqiyoti yo`lida yangi ufqlar va yangi maqsadlarga intilayotgan bir paytda, jamiyatimizning barcha sohalarida amalga oshirilayotgan islohotlarini yangi bosqichga ko`tarish, ya'ni, hayotiraizni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish davrida bu javobgarlik nihoyatda ortadi.
Bu lavozimlarga tavsiya etilayotgan nomzodlar bir haqiqatni chuqur anglab, o’z ongidan, yuragidan o`tkazishlari kerakki, deydi I.A.Karimov-odamlarimizning ertangi hayotdan kutayotgan orzu-umidlarining ro'yobga chiqishi, Vatan taraqqiyoti, yurt tinchligi, xalq farovonligi bu rahbarlarning o’z vazifasini halol va malakali bajarishga, qolaversa, fidoyiligiga ko’p jihatdan bog`liq".
Boshqaruv tizimining boshqa bo`g`inlari ham bozor iqtisodining O’zbekistonga xos yo`liga moslashtirildi.
1991-yil 6-sentabrida Respublika mustaqilligi hamda hududiy yaxlitligini himoya qilish raaqsadida Mudofaa ishiari vazirligi tuzildi. Shu maqsadlarni ko’zlab uning tarkibida 1992 yil yanvar oyida O’zbekiston Respublikasi milliy gvardiya brigadasi barpo etish lozim deb topildi. 1992-yil iyulida u Mudofaa Vazirligiga bo’ysundirildi.
Mustaqil O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish bilan shug`ullanuvchi davlat idoralari tizimida tubdan o’zgarishlar amalga oshirildi. Mamlakatda 1990-yil dekabrida Davlat reja qo`mitasi Iqtisod komissiyasiga aylantirildi. 1992-yil 5-avgustida esa ushbu qo`mita va statistika davlat qo`mitasi negizida Vazirlar Mahkamasining Istiqbolni belgilash va statistika davlat qo`mitasi hamda joylarda uning tegishli idoralari barpo etildi, 1997-yildan ushbu qo`mita Makroiqtisodiyot Vazirligiga aylantirildi.
Xalq xo`jaligini boshqarishning yangi usuli sifatida konsernlar vujudga keltirildi. Bu avvalo iqtisodiy mustaqillik va bozor iqtisodiga o’tishzaruriyati bilan bog`liq bo’ldi. "O’zdonmahsulot", "O’zbekneftgaz" va boshqa ko’plab konsernlar shular jumlasidandir. 1991-yil 7-sentabrida O’zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy faoliyat nrilliy banki tashkil qilindi.
Yuqoridagi keltirilgan ma'luraotlardan shunday xulosa kelib chiqadiki, Sobiq Ittifoq manfaatlarini birinchi galda qondiruvchi idoralar tugatilib, yangi shakldagi qo`mitalar, konsernlar va vazirliklar tashkil etildi. Bu bilan yangicha iqtisodiy munosabatlar sharoitida o’z milliy taraqqiyotiga mos, vatan mustaqilligini mustahkamlovchi boshqaruv tizimi vujudga keltirildi.
O’zbekistonda davlatning boshqaruvni to`liq monopoliya qilishdan cheklanish va fuqarolik jamiyatini vujudga keltirish, aholi turli tabaqalarining hokimiyat tizimida ishtirok etishini ta'minlashning yana bir yo`li mahalliy davlat bokimiyatlarini shakllantirish ekanligi e'tirof etildi.
1990-1992-yillari O’zbekiston Respublikasining yangi Konstitutsiyasi qabul qilingunicha bо`lgan davrda mahalliy hokimiyat organlari tizimini shakllantirish va ish faoliyatini takomillashtirish, maqsadida bir necha huquqiy hujjatlar qabul qilindi.
Bular orasida 1992-yil 4-yanvarda qabul qilingan "O’zbekiston Respublikasida mahalliy hokimiyat organlarini qayta tuzish to’g’risidagi" qonun alohida ahamiyat kasb etdi. Bu qonun asosida mahalliy hokimiyat organlari tizimida butunlay yangi organ-hokimlik va hokim lavozimi ta'sis etildi va uning vakillik organlariga boshchilik qilishi tamoyillari belgilab qo`yildi.
Ijro etuvchi hokimiyat organlarida bog`liqlikni kuchaytirish maqsadida, viloyatlar hokimlari O’zbekiston Prezidenti tomonidan, tuman va shahar hokimlari viloyat hokimi tomonidan lavozimiga tayinlanishi va lavozimidan ozod qilinishi hamda bu masalalar tegishli xalq deputatlari Kengashlari tomonidan tasdiqlanishi tartiblari belgilandi. Partiya organlarining qaramligiga tushib qolgan ijro organlari-ijroiya komitetlari tugatildi
Hokimlarning huquqiy vakolatining asosi, avvalo, Konstitutsiyaning 99 va 102 moddalari va yuqorida tilga olingan qonunning 1- moddasida belgilangan.
Konstitutsiya va qonun normalarini umumlashtirsak, hokim tegishli hududda vakillik hokimiyatiga ham, ijro hokimiyatiga ham boshchilik qiladi va ayni paytda shu yerdagi mansabdor shaxs hisoblanadi.
Hokimlar mahalliy hokimiyatni boshqarar ekanlar, ular O’zbekiston Respublikasi Prezidenti boshqaradigan yaxlit ijro hokimiyat organlari tizimi tarkibiga kiradi.
Shuningdek "Mahalliy davlat hokimiyati to'g`risida"gi qonun (1993-yil, sentyabr), "Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashlariga saylovlar to'g`risida"gi Qonun (1994-yil, may) kabi hujjatlar muhim o’rin egallaydiki, ular kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etishini huquqiy jihatdan mustahkamlaydi.
Oliy Majlis palatalarining (2005-yil 28-yanvar) majlisida demokratik o’zgarishlar mahalliy axborot vositalarining musfaqilligi va erkinligini ta'minlamasdan turib mumkin emas deb qayd etdi. 2004-yilning 1-yanvar oyiga ko`ra mamlakatimizda 571 gazeta, 140 jurnal, 4 axborot agentligi, 85 teleradio va kabel studiyasi, 298 elektron axborot vositalari ishlamoqda.
So`nggi yillarda demokratik jarayonlarni chuqurlashtirish borasida muhim tadbirlar amalga oshirildi.
2002-yilning 27-yanvarida umumxalq referendumi o`tkazilib bunda O’zbekistonda ikki palatali parlamentga o`tish, Prezident vakolatini besh yildan yetti yilga uzaytirish masalalari hal qilindi. 11-chaqiriq Oliy majlisning X-sessiyasi (2002-yil dekabr) «O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senat to'g'risida», «O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to'g`risida» qonunlar qabul qildi.
2003-yilning 24-25-aprel II-chaqiriq Oliy Majlisning Xl-sessiyasi O’zbekiston respublikasi Konstitutsiyasiga tegishli o’zragishlar kiritadi. Xususan, Prezident vakolatining bir qismi yuqori palata deb nomlanuvchi Senatga o`tadi.
Prezident Vazirlar Mahkamasi rayisi lavozimidan voz kechadi; quyi palata deb nomlanuvchi Qonunchilik palatasida deputatlar doimiy ravishda ish olib boradi.
2004-yilning 26-dekabri va 2005 yilning 9-yanvarida O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining ikki palatasi saylovlar bo`lib o’tdi. O’zbekiston fuqarolarining faol ishtiroki va mahalliy hainda xalqaro tashkilotlar, xorijiy mamlakatlar vakillarining nazoratidan o`tgan saylov natijasida qonunchilik palatasiga 120 deputatlar saylandi. Bular Xalq demokratik partiyasidan 28 nafar, Liberal-demokratik partiyasidan 41, Fidokorlar milliy demokratik partiyasidan 18, Milliy tikllanish demokratik partiyasidan 11, Adolat sotsial demokratik partiyasidan 10 nafar deputatlar saylandi. 12 deputat tashabbuskor guruhlardandir. Mahalliy hokimiyat organlaridan yuqori palata Senatga har viloyatdan 6 nafardan jami 84 senator saylandi, yana 16 senator Prezident tomonidan ko`rsatilgan.