O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’lim boshqaruv hamda pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularni malakasini

5.Tok, kuchlanish va quvvatni o‘lchash.
Yuqorida ko‘rib chiqqan elektr o‘lchash asboblari yordamida barcha elektr kattaliklar: tok, kuchlanish, quvvat va hokazolami o‘lchash mumkin. Qaysi kattalik o‘lchanishiga qarab o‘lchash sxemasi o‘zgartiriladi. Elektr tokini oichash. Tokni oichaydigan asbob ampermetr deb ataladi. Bu asbob elektr zanjiriga ketma-ket ulanadi. Demak, oichanadigan tok asbobning chulg‘amidan o‘tadi. Yuqorida aytganimizdek, har bir oichash asbobi xatoliklarga yo‘l qo‘yadi. Tok Om qonuniga asosan, ampermetr zanjirga ulanmaganda, quyidagicha aniqlanadi (41- rasm, a).

Ampermetr zanjirga ketma-ket ulanganda tokning kattaligi birmuncha kamayadi, chunki mahrajda yana bir qarshilik — o‘lchash mexanizmi chulg‘amining qarshiligi kirtiladi va endi tok quyidagicha aniqlanadi (39- rasm, b).

Demak, o‘lchash asbobining elektr zanjiriga ulanishi xatolikka olib kelyapti. Shu xatolikni iloji boricha kamaytirish uchun, ampermetrning ichki qarshiligi nolga intilishi kerak, boshqacha qilib aytganda, bu qarshilik iloji boricha kichik bo‘lib, hech bo‘lmasa quyidagi shart bajarilishi kerak:R=0 yoki Ra« R ist. Ya‘ni ampermetrning ichki qarshiligi 1 T iste‘molchining qarshiligidan ancha kichik bo‘lishi shart.
5-rasm
Kuchlanishni o‘lchash uchun zanjirning kuchlanishi o‘lchanadigan qismiga voltmetr parallel ulanadi. Avvalgidek, zanjirga voltmetr ulanmagan holatni ko‘rib chiqamiz.
F araz qilaylik, iste‘molchi qarshiligi ulangan zanjir qismining kuchlanishini o‘lchash lozim bo‘lsin. O‘lchanadigankuchlanish
(6- rasm)
6-rasm U=IR_ist
Endi voltmetmi zanjirning shu qismiga parallel ulaymiz (42- rasm).
Kirxgofning birinchi qonuniga asosan: I=I_ist+I_V
Voltmetr yordamida o‘lchanadigan kuchlanish. U_v=I_istR_ist=(I-I_v)R_ist
1-2-formulalardan ko‘rinib turibdiki, voltmetrdan o‘tayotgan tok /v qancha kichik bo‘lsa, o‘lchangan kuchlanish o‘zining haqiqiy qiymatiga shuncha yaqin bo‘ladi. Voltmetrdan o‘tayotgan tok:
Agar R→ ∞ bo‘lsa, I_v
Demak, voltmetming o‘lchash sxemasi ana shu shartni qanoatlantirishi kerak.Har bir o‘lchash asbobi qator shartli belgilarga ega. Bu shartli belgilar ayni o‘lchash asbobini to‘liq tavsiflab beradi va ulami ishlatishda qulaylik tug‘diradi.