O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi qarshi davlat universiteti biotexnologiya kafedrasi

KIRISH 

Mavzuning  dolzarbligi.  Odam  va  hayvonlar  hujayralari  faoliyati,  ularda 

modda  va  energiya  almashinuvi  jarayonlarining  boshqarilishida,  hujayra  ichki 

signalizatsiyalarining uzatilishida va hujayrada turli xildagi patologik holatlarning 

kelib  chiqishida  asosiy  rolni  mitoxondriya  (Mx)  lar  о‗ynaydi.  Xususan,  bu 

jarayonlarning  yuzaga  kelishida  Mx  larning  ichki  membranasidagi  SsA–sezgir 

poralar  holatining  о‗zgarishi  asosiy  sabab  bо‗lishi  mumkin.  Hozirgi  vaqtda 

adabiyot  manbalarida  keltirilishicha,  Сa

2+

-ga  bog‗liq  siklosporinA-sezgir  poralar 

hayvon  hujayralari  funksiyalarini,  kо‗pgina  metabolitik  jarayonlarning 

boshqarilishida hamda  hujayraichki  Са

2+

-signalizatsiyalarining  uzatilishida  asosiy 

о‗rin egallaydi [He, Lemasters, 2002; Salvi et al., 2005].  

Hujayraning  normal  faoliyati  uchun  hujayra  ichki  Ca

2+

  signalizatsiyasi  va 

Ca

2+

  ionlari  chiqishini  boshqarib  turishda  Mx  lar  muhim  ahamiyatga  ega 

hisoblanadi.  SsA-sezgir  pora  megakanal  hisoblanib,  turli  xildagi  jigar 

patologiyalarida  ushbu  pora  yuqori  о‗tkazuvchanlik  holatiga  о‗tadi.  Tо‗plangan 

ma‘lumotlarga  qaraganda,  SsA-sezgir  poraning  ochiq  holatga  о‗tishi  turli  xildagi 

hujayra о‗limi (apoptoz va nekroz) ni rivojlanishiga olib keladi.  

Olimlar  tomonidan  uzoq  yillik  ilmiy  tadqiqot  natijalari  asosida  shunday 

xulosaga  kelindiki,  mitoxondriya  va  uning  ichki  membranasida  joylashgan  SsA-

sezgir poralar kо‗pgina biologik va farmakologik faol moddalar hamda patogenlar 

uchun ta‘sir markazi bо‗lib xizmat qiladi [Камбурова, 2001; Салиходжаева и др., 

2002;  Fiore  et  al.,  2004;  Чўлиев,  2007].  Shu  sababli  dunyoning  kо‗pgina  ilmiy 

laboratoriyalarida  Са

2+

-ga  bog‗liq  siklosporinA-sezgir  poralarning  funksional 

holatini  hamda  Са

2+

-ga  bog‗liq  hujayraviy  jarayonlarni  biologik  faol  moddalar 

yordamida  boshqarish  mexanizmlarini  aniqlash  borasida  keng  miqyosda  tadqiqot 

ishlari olib borilmoqda [Salvi et al., 2003; Балтина и др., 1992; Толстиков и др., 

1997; Abramov et al., 2001; Бескина, 2002; Косимбетов., 2006; Чо‗лиев, 2007]. 

---

 

4 

Adabiyotlarda  keltirilgan  ma‘lumotlarga  ko‗ra,  mitoxondriyalardagi  SsA-

sezgir poralar ishini boshqarish va uning holatini o‗zgartirish o‗simliklardan ajratib 

olinayotgan ayrim biologik aktiv moddalar yordamida amalga oshirish mumkin.  

Ma‘lum  bo‘lishicha,  hozirgi  vaqtda  insonlar  orasida  turli  zaharli 

moddalardan zaharlanish hollari uchrab turadi. Bunday zaharli moddalar toifasiga 

pestisidlarni,  gerbisidlarni,  zaharli  chiqindilar  va  boshqa  turli  xildagi  kimyoviy 

moddalarni  kiritish  mumkin.  Bunday  moddalar  bilan  o‗tkir  yoki  surunkali 

zaharlanish holatlarida jigar zararlanib, toksik gepatit yuzaga keladi. 

Uzoq  yillik  olib  borilgan  tadqiqotlarda  ta‘kidlanishicha,  toksik gepatit  jigar 

hujayralari  metabolizmi  va  Mx  funksional  parametrlarini  buzilishiga  olib  keladi, 

ya‘ni Mx larning nafas olish va oksidlanishli fosforlanish jarayoni buzilishi, nafas 

zanjiri orqali elektronlar tashilishining pasayishi, Mx Са

2+

 pulining bo‗shab qolishi 

kabi  jarayonlar  yuzaga  keladi.  Patologik  holatlarda  Mx  membranalari  SsA-sezgir 

poralarida  yuzaga  keladigan  o‗zgarishlarning  mexanizmlari  to‗liq  o‗rganilmagan, 

bu esa o‗z navbatida bu boradagi tadqiqotlarni davom ettirishni talab etadi.