O‟zbekiston Respublikasi Oliy va O‟rta Maxsus Ta‟lim Vazirligi Qarshi Muhandislik Iqtisodiyot Instituti

 
 

---

- 13 - 
Xalqaro savdoning tovar tarkibi 

Xomashyo tovarlari – 
qishloq va o‘rmon xo‘jaligi, baliqchilik va ov 
mahsulotlari, qayta ishlash uchun katta sarf xarajat talab etmaydigan qazilma 
boyliklar;
 

Yarimtayyor mahsulot – 
yakunlovchi qayta ishlashni talab etadigan 
mahsulotlar;
 

Tayyor mahsulotlar – 
oxirigacha tayyor mahsulotlar;
 

Qisqa muddatda foydalanuvchi tayyor sanoat mahsulotlari – 
1 yil va 
undan qisqa davrda ishlatiladigan tovarlar;
 

Uzoq muddatda ishlatiladigan tovarlar – 
1 yildan uzoq ishlatiladigan 
tovarlar;
 

Qisqa muddatdaishlatiladigan iste‟mol tovarlari(nooziq – ovqat) – 
1 yil 
va undan qisqa davrda ishlatiladigan tovarlar;
 

O‟rta muddatda iste‟mol qilinadigan tovarlar – 
nisbatan kichik qiymatga 
ega bo‘lgan 1 yildan 3 yilgacha ishlatish muddatiga ega tovarlar;
 

Uzoq muddatli ishlatiladigan tovarlar – 
3 yildan oshiq muddatlarda 
ishlatish muddatiga ega tovarlar hamda katta qiymatga ega bo‘lgan, 1 yildan 
3 yilgacha ishlatish muddatiga ega tovarlar.
 
Jahon bozori xalqaro birjalar, savdo uylari, banklar, sug
’
urta kompaniyalaridan 
iborat bo‘lgan o
’
z infratuzilmasiga ega. Jahon bozorida to
’
lovlar va hisob-kitoblar 
xalqaro pul vazifasini o
’
tovchi barqaror, erkin almashtiriladigan valyutalar, 
Maye, AQSH dollari, Yaponiya iyenasi va Yevroda olib boriladi. Jahon bozori 
ixtisoslashgan xalqaro birjalardan iborat yirik segmentlariga ega. Maye, Chikago 
don birjasi, Liverpul paxta birjasi va London rangli metallar birjasi va boshqalar. 
Jahon bozorida savdo-sotiq xalqaro birja bitimlari, ikki tomonlama yoki ko
’
p 
tomonlama birjadan tashqari bitimlar yo
’
nalishlarida boradi. 

---

- 14 - 
Jahon bozoridagi savdo-sotiqni maxsus tashkilot — Jahon savdo tashkiloti 
boshqarib boradi, davlatlararo savdo tartibi va qoidalarini belgilab beradi, unga 
a
’
zo bo
’
lganlar o
’
zlari uchun qulay savdo qilish huquqini oladilar. 
Jahon bozorida investitsiya harakati ham yuz beradi, bu chet elda yangi 
korxonalarni qurish, eski korxonalarni sotib olish yoki o
’
ziga birlashtirish 
shakllariga ega. Bu ishni asosan transmilliy xalqaro korporatsiyalar olib boradi.
Jahon bozorining ulkan salohiyati milliy bozorlarga juda katta ta
’
sir o
’
tkazadi, bu 
ta
’
sir mamlakatlarning manfaatlari nuqtai nazaridan ijobiy yoki salbiy bo
’
lishi 
mumkin. Jahon bozori sig
’
imi jami mamlakatlar bozor talabining import hisobiga 
qondiriladigan qismlari yig
’
indisiga teng . 
Jahon bozorida sanoati rivojlangan mamlakatlar ishtiroki ustunlik qiladi va ular 
tayyor mahsulot bilan (jahon tovar eksportining 70% dan ko
’
prog
’
i) 
qatnashadilar, rivojlanayotgan mamlakatlar asosan xom ashyo va ishchi kuchi 
eksporti bilan ishtirok etadilar.
O
’
zbekiston Jahon bozorida xom ashyo, energiya, rangli metall va boshqa 
mahsulotlar eksporti bilan qatnashadi, aksariyat texnologiya, kimyo mahsulotlari, 
oziq-ovqat tovarlarini import qiladi. 
Jahon bozorini tizimli yondashuv asosida tahlil qilganda uning quyidagi 
xususiyatlarini ajratib ko‘rsatish mumkin: 

jahon bozorining shakllanishiga makroiqtisodiy subyektlarning samarali 
xalqaro ayirboshlashni amalgam oshirish maqsadida milly chegaralardan 
chiqishlari sabab bo‘lgan; 

tovarlar, xizmatlar va sihlab chiqarish omillarining xalqaro harakati jahon 
bozori konyunkturasida o‘z aksini topadi; 

jahon bozori ishlab chiqarish omillarining samaradorligi yuqori bo‘lgan 
sohalarga yo‘naltirish orqali ulardan foydalanishni optimallashtiradi; 

---

- 15 - 

jahon bozori mahsulotlar bo‘yicha o‘ziga xos filtr vazifasini bajarib, 
xalqaro sifat andozalari va xalqaro raqobatning qat‘iy talablariga mos 
kelmagan mahsulotlarni xalqaro ayirboshlashdan chiqarib yuboradi. 
Ammo xalqaro savdoda har qanday mahsulot ham ishtirok eta olmaydi. Ya‘ni 
mahsulotlarni ikki guruhga: savdo qilinadigan va savdo qilinmaydigan 
mahsulotlarga bo‘lish mumkin. Savdo qilinadigan mahsulotlar deganda xorijiy 
bozorlarda ayirboshlanadigan raqobatdosh mahsulotlar tushuniladi va 
aksincha, savdo qilinmaydigan mahsulolar deganda ishlab chiqariladigan 
mamlakat bozorida sotilib, xalqaro ayirboshlashda ishtirok etmaydigan 
mahsulotlar tushuniladi.
Jahon bozorining holati, konyunkturasi va u bilan bog‘liq narxlar xalqaro 
savdo qatnashchilarining doimiy diqqat markazida bo‘ladi. Keng ma‘noda 
konyunktura deganda muayyan davriy va geografik miqyosda qator omillar 
ta‘sirida vujudga keladigan bozorning aniq holati tushuniladi. Konyunkturaga 
ta‘sir qiluvchi omillar, narxlar darajasi, ularning o‘tgan davrda, hozirda va 
Eksport qilinadigan 
mahsulotlar 
Import qilinadigan 
mahsulotlar 
Eksport 
substitutlari 
(joriy 
vaqti 
ichki 
bozorda sotilayotgan 
va ayrim holatlarda 
xorijga 
sotilishi 
mumkin 
bo‘lgan 
mahsulotlar 
Import 
substitutlari 
(zarurat 
bo‘lganida 
xorijiy 
mahsulotlar 
bilan 
almashtirilishi 
mumkin 
bo‘lgan 
mahalliy mahsulotlar 
Real import 
mahsulotlari 
Real eksport 
mahsulotlari 
Jahon bozorida savdo qilinadigan mahsulotlar 

---

- 16 - 
kelajakda o‘zgarish dinamikasiga asoslangan jahon bozori konyunkturasining 
rivojlanish yo‘nalishlarini aniqlash uchun murakkab tahliliy va istiqbolli 
tadqiqotlar amalgam oshiriladi. 
Jahon bozori konyunkturasi turli darajalarda farqlanadi: 

umumiqtisodiy konyunktura (mamlakatlar iqtisodiyoti yoki jahon 
xo‘jaligi); 

jahon bozorining alohida segmentlari va tarmoq konyunkturasi; 

ayrim mahsulot va xizmatlar konyunkturasi (u yoki bu Tovar Tovar 
va xizmatlarning milliy yoki jahon bozori); 
Vaqt mezonlari bo‘yicha jahon bozori konyunkturasi uchga bo‘linadi: 

joriy konyunktura; 

qisqa va o‘rta muddatli konyunktura; 

uzoq muddatli konyunktura. 
Jahon tovarlar bozorini tizimlashtirish uchun turki xalqaro guruhlashlardan 
foydalanish mumkin. Bu guruhlash tarkibida BMTning xalqaro tarmoqlar 
guruhlashlari muhim o‘rin egallaydi. Statistik maqsadlarda bu tasniflagichda 
mashina va asbob – uskunalar, xomashyo va yoqilg‘i, qishloq va o‘rmon xo‘jaligi 
mahsulotlari ajratib ko‘rsatiladi.
Jahon bozori konyunkturasini shakllantiruvchi omillar 

Iqtisodiy; 

Ilmiy – texnik; 

Siyosiy; 

Ijtimoiy. 

Doimiy va o‘zgaruvchan 

Siklik va nosiklik 

Bozor 
rivojlanishini 
rag‘batlantiruvchi 
va 
cheklovchi 

Qisqa, o‘rta va uzoq muddatli 
ta‘sirga ega bo‘lgan 

---

- 17 - 
Jahondagi har bir davlat o‘z hududida proteksionizm siyosatini qo‘llagan 
holda jahon bozorida qatnashadi. Mamlakatimizda ichki bozorni himoyalash 
maqsadida joriy etilgan odilona bojxona siyosati orqali O‘zbekiston ham bevosita 
Jahon bozorida ishtirok etmoqda. Respublikamiz jahon bozorida yuqorida aytib 
o‘tilgan eksport mahsulotlari bilan qatnashadi. O‘zbekiston Jahon bozorida 
faqatgina ekport opertsiyalarini emas balki mamlakat uchun zarur bo‘lgan 
moddiy 
va 
nomoddiy 
mahsulotlarini 
sotib 
olish 
maqsadida 
import 
operatsiyalarini ham amalgam oshiradi. 
Biz shu o‘rinda, O‘zbekistonning bugungi kunda Jahon bozoriga taqdim 
etayotga va Jahon bozoridan xarid qilayotgan mahsulotlari haqida qisqacha 
ma‘lumotni e‘tiboringizga havola etishni joiz deb topdik.

---

- 18 - 
Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasi