O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

 
15.4. T.Veblen ijtimoiy tuzilma evolyutsiyasining mazmuni, 
ijtimoiy taraqqiyotining asosi sifatida 
SHunday qilib, instituttsionalistlar mantiqiga ko`ra, fikrlash tarzi, 
og`zaki ramz, urf-odatlar va odatlar jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanishning asosiy sababi bo`lib xizmat qiladi. Haqiqatdan ham 
mavjud iqtisodiy munosabatlar institutlarda mujassamlashgan xalq 
odatlarining, ularning fikrlash tarzining ko`rinishi sifatida namo n 
bo`ladigan hosilaviy bo`lib chiqadi. Bunday talqinlarda jamiyatning 
iqtisodiy tuzilishi buzuq ko`rinishda namoyon bo`ladi. 
Institutsionalizm va an`anaviy nazariya o`z mohiyatiga ko`ra 
iqtisodiy voqe`likni aks ettirishning ikki xil yo`lidir, birinchisi – uning 
evolyutsiyasi nuqtai-nazaridan, ikkinchisi-statik va tuzilish nuqtai-
nazaridan. Instituttsionalistlarning keynschilikka munosabati boshqacha.
Ular o`rtasida ko`proq aloqa nuqtalari, umumiy yondashuvlar 
mavjud, ijtimoiy va sinfiy pozitsiyalarning umumiyligi o`z aksini topadi. 
Institutsionalizm Angliyada postkeynschilikka eng yaqin. 
Ijtimoiy-institutsional 
yo`nalish 
tarafdorlari 
neoklassik 
kontseptsiyasini rad etib, ularni qattiq tanqid ostiga oladilar. Ularni, 
birinchi navbatda, o`z-o`zini tartibga soluvchi bozor iqtisodiyoti 
doirasidagi iqtisodiy muammolarni talqin qilishning torligi, ijtimoiy 
masalalardan, siyosatdan ajratilganligi uchun tanqid qiladilar.
Neoklassiklarning metodologik kontseptsiyasi – marjinalizm rad 
etiladi. Ijtimoiy munosabatlarga asoslangan tizimga e`tibor qaratgan 
institutsionalistlar an`anaviy iqtisodiy kontseptsiyaning mohiyatini 
belgilaydigan mexanik muvozanatni qabul qilmaydi. Institutsionalistlar 
va neoklassiklar o`rtasidagi munozaralar o`nlab yillar davomida davom 
etdi.
YAqinda ular navbatdagi neoklassik uyg`onish munosabati bilan 
yana 
yonib 
ketdilar. 
Instituttsionalistlar 
monetaristlarni, 
taklif 

---

144 
iqtisodiyoti nazariyasi tarafdorlarini, yangi klassiklarni keskin tanqid 
qiladilar. 
Institutsionalistlar neoklassik kontseptsiyaning asosiy kamchiligini 
u doimo bozor tuzilmasi, iqtisodiyotdagi bozor ustivorligining 
daxlsizligi g`oyasidan kelib chiqishida ko`radi.
Instituttsionalistlar uni, shuningdek, neoklassik iste`molchi 
suveriniteti tezislarini rad etadilar. Ular neoklassik maktablar 
tarafdorlarini jamiyat taraqqiyotidagi chuqur va doimiy o`zgarishlarga 
e`tibor bermaslikda tanqid qiladilar va bu masala bo`yicha ijtimoiy – 
institutsional yo`nalish vakillarining pozitsiyasi aniq afzaldir. 
Institutsionalistlar sotsializmni qabul qilmaydi. Ular kapitalizmni 
doimiy o`zgarish jarayonini boshdan kechirayotgan tizim sifatida 
tavsiflaydi. Buning asosi, ularning fikricha, jamiyatning evolyutsion 
yangilanishi, uning o`z-o`zidan o`zgarishi. Institutsionalistlar e`tiborni 
jamiyatda uning evolyutsion yangilanishi jarayonida namoyon 
bo`ladigan keng ko`lamli ijtimoiy – iqtisodiy o`zgarishlarga qaratadilar. 
Ular o`zgarish mexanizmlarini ochishga, ularning dinamikasini 
tushuntirishga va samarali ta`sir qilish vositalarini ochishga, ularning 
dinamikasini tushuntirishga va samarali ta`sir qilish vositalarini 
ochishga, ularning dinamikasini tushuntirishga va samarali ta`sir qilish 
vositalarini aniqlashga intiladi. 
Institutsionalistlar kontseptsiyasining evolyutsion tabiati ular 
kapitalizmga xos bo`lgan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni, xo`jalik 
mexanizmini, xo`jalik hayotini tashkil etishning real shakllarini o`ziga 
xos tarixiy milliy aniqlikda ko`rib chiqishda namon bo`ladi. 
Transformatsiya muammosi ta`kidlangan va institutsionalistlarning 
nazariy konstruktsiyalarida markaziy o`rinni egallaydi. U bilan birga, 
institutsionalistlarning kontseptsiyalari futurologik stsenariylarni, yaqin 
va uzoq kelajakda jamiyat rivojlanishning prognozlarini ishlab chiqishga 
qaratilgan. 
Institutsionalistlar 
kontseptsiyalarida 
zamonaviy 
ijtimoiy 
nazariyalarga xos bo`lgan real jarayonlarga tayanish istagi yaqqol 
namoyon 
bo`ladi. 
ular 
yirik 
korporatsiyalar 
negizida 
jadal 
rivojlanayotgan sanoat ishlab chiqarishidan, ilmiy-texnika inqilobi 

---

145 
ta`sirining 
kuchayishidan, 
boshqaruv 
tizimlarining 
muqarrar 
murakkablashuvidan, ishlab chiqarishni rejali tashkil etishga bo`lgan 
ehtiyojning ortib kelib chiqadi. 
Institutsionalistlar korporatsiyani jamiyatning sanoat tuzilmasidagi 
eng muhim institutlardan biri deb hisoblashadi. Yirik ishlab 
chiqarishning hukmronligini inkor etib bo`lmaydigan fakt sifatida e`tirof 
etib, korporatsiyani o`zining asosiy bo`g`ini deb hisoblaydilar, uning 
tadqiqotiga katta e`tibor beradilar. Institutsionalistlarning fikriga ko`ra, 
sanoat tizimi uchun zamonaviy korporativ korxona ko`lamidan ko`ra 
xarakterli narsa yo`q.
Korporatsiyalarda mulkdorlar (aktsiyadorlar), menejerlar va 
ishchilar o`rtasidagi munosabatlarda yuzaga keladigan muammolarni 
inkor etmasdan, institutsionalizm nazariyotchilari birinchi navbatda 
menejerlar va mulkdorlar o`rtasidagi munosabatlar muammosiga e`tibor 
qaratadilar.
Hokimiyat va boshqaruv masalasi korporatsiya va umuman sanoat 
tizimiga nisbatan markaziy masalalardan biri hisoblanadi. 
Instituttsionalistlar iqtisodiy rivojlanish va yangilanishning 
markaziy muammolaridan birini iqtisodiyot ustidan ijtimoiy nazorat 
tizimini yaratishda ko`radi. Bu muammo juda keng talqin qilinadi: 
korxona ichidagi korporativ darajadan makroiqtisodiy darajada ijtimoiy 
nazoratni tashkil etishgacha, uni amalga oshirish davlatning faol 
faoliyati bilan bog`liq.
Iqtisodiyotni ijtimoiy nazorat qilish g`oyasi institutsionalizm 
evolyutsiyasining barcha bosqichlarini bosib o`tdi va uning iqtiodiy 
nazariyasining asosiy talablaridan birini belgilaydi. Ijtimoiy nazoratni 
amalga oshirish kapitalizmning transformatsiya nazariyasining ajralmas 
xususiyatidir. 
Institutsionalistlar iqtisodiyot ustidan ijtimoiy nazoratning turli 
shakllarini nazarda tutadilar. Bu yirik korporatsiyalar bilan bog`liq 
islohotlar, ularning faoliyatini boshqarish, bozor raqobati mezanizmiga 
ta`sir ko`rsatadigan davlat va tartibga solish choralari, narxlar, bandlik, 
pul bozorining holati, moliya va byudjet tizimi va boshqalarni yaratish 
va rivojlantirishni o`z ichiga oladi. Bularning barchasi xo`jalik 

---

146 
yuritishning davlat shakllarini rivojlantirish va takomillashtirishga 
xolisona yordam beradi. 
Ijtimoiy nazoratni tashkil etishda institutsionalistlar iqtisodiyotni 
davlat tomonidan tartibga solishning iqtisodiy bazasini kengaytirish va 
mustahkamlash hamda uning samaradorligini oshirishga qaratilgan 
―sotsiallashtirish‖ 
dasturlariga 
umid 
bog`laydilar. 
Natijada, 
kapitalizmning an`anaviy ustunlari - xususiy mulkning qonuniyligi va 
bozor mexanizmining ishlashi, agar umuman davlat ko`rsatmalari bilan 
almashtirilmasa, tanib bo`lmas darajada tuzatiladigan, butunlay 
boshqariladigan jamiyat modeli shakllanmoqda. 
Ijtimoiy nazorat va ishlab chiqarishni boshqarish usullarini 
takomillashtirishda instituttsionalistlar iqtisodiy tizimni shakllantirish va 
mustahkamlash uchun zaxiralarni qidirmoqdalar. Buni raqobatning turli 
shakllari 
korporatsiyalari 
tomonidan 
bozor 
munosabatlaridan 
foydalanish kabi abadiy muammo ham talab qiladi. Iqtisodchilar oldida 
turgan muhim vazifa, institutsional yo`nalish tarafdorlarining fikriga 
ko`ra, institutsional ustki tuzilmani rivojlantirish – raqobat va 
muvofiqlashtirish o`rtasidagi bog`liqlik, bu bozorga faol ta`sir 
ko`rsatadigan o`ziga xos bozordan yuqori mexanizmdir. Ular bunday 
mexanizmning yaratilishini ―boshqaruv inqilobi‖ning rivojlanishi 
natijasi deb hisoblab, ―bir-biriga bog`langan direktorlar‖ tizimining 
tarqalishi bilan bog`lashadi.
PD tizimi AQSH hukumatidagi shaxslararo va korporativ 
munosabatlarning muhim jihati hisoblanadi. PD tizimi korporatsiyalar 
bir-biriga ta`sirini kuchaytiradigan, bozor darajasida firmalararo 
aloqalarni rivojlantiradigan boshqaruv tizimi sifatida qaraladi. O`zaro 
munosabatlar qanchalik yaqin va ierarxik bo`lsa, o`zaro bog`langan 
direktorlar tizimi firmaning bozor hatti-harakatlariga shunchalik ta`sir 
qiladi deb ishoniladi.
Ijtimoiy nazoratni tashkil etishda, to`liq boshqariladigan jamiyatni 
yaratishda institutsionalizm mualliflari davlatga markaziy o`rin beradi. 
Kapitalizmni isloh qilishda siyosiy omilning alohida roli, mohiyatiga 
ko`ra, ijtimoiy - institutsional yo`nalishning barcha vakillari tomonidan 
e`tirof etiladi.

---

147 
Kapitalistik tizimning ishlashini ta`minlaydigan ikkita vosita - 
iqtisodiy va siyosiy - mavjudligiga ishora qilib, ular faqat shu yondashuv 
xususiy mulk va bozor asoslari bo`lgan mamlakatlarda joylashgan 
institutlarning favqulodda xilma-xilligini tushunishga yordam beradi, 
deb hisoblashadi. 
Institutsionalistlar ilmiy-texnika taraqqiyotini tashkil etish va 
rag`batlantirishda davlatga katta umid bog`laydilar. Ilmiy-texnik 
inqilobning zamonaviy bosqichining rivojlanishi munosabati bilan ushbu 
masalalarga e`tibor sezilarli darajada oshdi.
Ular bu bosqichni mikroelektronika, telekommunikatsiyaning 
yangi usullari, lazer texnologiyasi va robototexnika, printsipial jihatdan 
yangi sun`iy materiallar va boshqalarni keng joriy etish bilan bog`liq 
bo`lgan "to`rtinchi sanoat inqilobi" deb atashadi. Bu ehtiyoj, ularning 
fikricha, xususiy sektorning sa`y-harakatlari bu erda etarli emasligi bilan 
bog`liq.
Aynan davlat ilmiy-texnikaviy taraqqiyotni rag`batlantirishi, 
xususan, fundamental tadqiqotlarni tashkil etish, ta`lim tizimini 
takomillashtirish, kasbiy qayta tayyorlash, eksperimental, tijoriy jihatdan 
eng xavfli loyihalarni amalga oshirish va hokazolar haqida g`amxo`rlik 
qilishi kerak. 
Davlat tomonidan tartibga solish, shubhasiz, fan-texnika 
taraqqiyotiga, xususan, fundamental tadqiqotlarni yo`lga qo`yishga, 
kompleks xarakterdagi milliy ilmiy dasturlarni ishlab chiqish va amalga 
oshirishga, ekologik muammolarni o`rganishga katta ta`sir ko`rsatadi.
Davlat ilmiy dasturlari ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish va ularni 
xususiy tadbirkorlik doirasida ishlab chiqarishga joriy etishga faol ta`sir 
ko`rsatmoqda. Ular ilmiy ma`lumotlarga, uni amaliy qo`llash bo`yicha 
tavsiyalarga kirishni osonlashtiradi va kengaytiradi.
SHu bilan birga, - va buni institutsionalistlar afsus bilan qayd 
etishadi - ilmiy tadqiqot faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish, 
ilmiy-texnikaviy inqilob natijalarini ishlab chiqish chuqur ziddiyatni o`z 
ichiga oladi.
Davlat 
byudjeti 
hisobidan 
moliyalashtiriladigan 
ilmiy 
ishlanmalarning asosiy qismi harbiy va kosmik dasturlarga tegishli 

---

148 
bo`lib, fuqarolik ishlab chiqarishiga bevosita kirish imkoniga ega emas. 
Institutsionalistlar fanning ko`plab eng muhim yutuqlari bo`yicha 
harbiy-sanoat 
kompaniyalarining 
monopoliyasini 
yo`q 
qilish, 
tadqiqotlarni kengaytirish va uning natijalarini fuqarolik sanoatiga 
tadbiq etish tarafdoridir. 
Institutsionalizmda 19-asr oxirida paydo bo`lgan uchta asosiy 
yo`nalish mavjud: institutsionalizm, ijtimoiy-psixologik, ijtimoiy-
huquqiy va empirik (opportunistik va statistik).
Ularning barchasi, fundamental qoidalarning umumiyligiga 
qaramay, yondashuvlar, iqtisodiy hodisalarning sabab va oqibatlarini 
tahlil qilish va izohlash usullari, alohida institutlarning jamiyat 
hayotidagi roli va ahamiyati bilan bir-biridan sezilarli darajada farq 
qiladi.