O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

SamDU Ilmiy Kengashining 2021 yil 30 noyabrdagi 5-son 
bayonnomasi bilan chop etishga tavsiya etilgan 
ISBN 978-9943-7266-8-0 
© Samarqand davlat universiteti 2021 yil. 

---

3 
KIRISH 
Institutsional iqtisod jadal rivojlanayotgan, ammo zamonaviy 
iqtisodiyotning bir-xil sohasi emas. Ushbu fanning O`zbekiston 
Respublikasining davlat ta`lim standartlariga kiritilishi munosabati bilan 
talabalarni 
va 
o`qituvchilarni 
institutsionalizmning 
asosiy 
yo`nalishlarining 
asosiy 
toifalari, 
tushunchalari, 
muammolarini 
ko`rsatadigan o`quv-metodik materiallar bilan ta`minlash zarurati 
tug`ildi. 
Hozirgi paytda ushbu fan bo`yicha o`quv qo`llanma sifatida xorijiy 
tadqiqotchilarning, shu jumladan o`zbek tiliga tarjima qilingan 
tadqiqotchilarning asarlaridan foydalanilmoqda.
Ularning ro`yxati to`liq emas: R.I.Kapelyushnikovning ―Mulk 
huquqining iqtisodiy nazariyasi‖ (1990); V.L.Tambovtseva tomonidan 
tahrirlangan ―Insstitutsional tahlilga kirish‖ o`quv materiallari (1996); 
A.E.SHastitkoning ―Institutlarning iqtisodiy nazariyasi‖ (1997), 
―Neoinstitutsional iqtisod‖ (1999) va ―YAngi institutsional iqtisod‖ 
(2002) 
monografiyalari; 
A.E.SHastitkoning 
―YAngi 
iqtisodiy 
institutsional iqtisodiy nazariya: predmet va metodning xususiyatlari‖ 
(2003) nashri; A.N. Oleynikning ―Institutsional iqtisod‖ o`quv 
qo`llanmasi (2000); YA.I. Kuzminova va M.M. YUdkevichlarning uch 
qismdan iborat "Institutsional iqtisod" o`quv qo`llanmasi (2000); D.S. 
L`vov rahbarligida mualliflar jamoasi tomonidan olib borilgan Tashkilot 
boshqaruviga ixtisoslashgan talabalar uchun ―Institutsional iqtisod‖ 
darsligi (2001); V.V Volchik tomonidan tayyorlangan ―Institutsional 
iqtisodiyot bo`yicha ma`ruzalar kursi‖ (2000); V.S. Avtonomova, A. 
Auzan, S.G. Kirdina, YU.V. Latova, V.V. Radaev va boshqalarning 
Internetda taqdim etilgan materiallari, shuningdek, R. Kouzning ―Firma, 
bozor va huquq‖ (1993) asarlari, O.I. Uilyamson "Kapitalizmning 
iqtisodiy institutlari" (1996), K. Menard "Tashkilotlar iqtisodiyoti" 
(1996), R. Nelson va S. Vinter "Iqtisodiy o`zgarishlarning evolyutsion 
nazariyasi" (2000), "Firmaning tabiati" tahrirlangan. OI tomonidan 
Uilyamson va S. Vinter (2001), E. de Sotoning ―Kapital siri‖ (2001), T. 
Eggertssonning ―Iqtisodiy xatti-harakatlar va institutlar‖ (2001) va shu 

---

4 
va 
boshqa 
institutsionalistlarning 
ko`plab 
maqolalari 
shular 
jumlasidandir. 
Mahalliy mualliflarning O`zbekiston islohotlari va O`zbekiston 
iqtisodiyotining hozirgi holatini tahlil qilishga bag`ishlangan original 
asarlari mavjud. Ular orasida: V.L.Tambovtsevaning ―Davlat va o`tish 
davridagi 
iqtisodiyot: 
nazorat 
qilish 
chegaralari‖ 
(1997), 
V.A.Volkonskiyning 
―Rossiya 
islohotlarining 
institutsional 
muammolari‖ (1998), V.A.Kryukovaning ―Neft` va gaz sektorining 
institutsional tuzilishi: muammolar va transformatsiya yo`nalishlari‖ 
(1998), S.B.Avdashevaning ―Rossiya sanoatining iqtisodiy aloqalar‖ 
(2000), R.M.nureev tomonidan tahrirlangan ―Postsovet Rossiyaning 
iqtisodiy sub`ektlari‖ (2001), A.E.SHastitkoning ―raqobat siyosati 
bo`yicha 
uchta 
tadqiqot‖ 
(2002), D.S.L`vovning ―Rivojlanish 
iqtisodiyoti‖ (2002) va boshqalarni tilga olish mumkin.
Ushbu darslik Samarqand davlat iqtisodiyot va servis instituti 
muallif tomonidan ilgari nashr etilgan bir qator darsliklarni to`ldirib, 
institutsional iqtisodiyotning sof nazariy tushunchasini beradi: 
―Institutsional iqtisodiy nazariyaga kirish‖ (1999) va ―Institutsional 
iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti, uslubi va asosiy toifalari. 
Institutsional iqtisod‖ (2000)... 
Darslik beshta bobdan iborat bo`lib, institutsional iqtisodiyotga oid 
atamalarning lug`atini o`z ichiga oladi. Har-bir bobdan keyin muallif 
izohlari, taqriz savollari va tavsiya etilgan (asosiy va qo`shimcha) 
o`qishlar ro`yxati keltirilgan. Muallifning izohlari va havolalarida 
mahalliy tarjima qilingan materiallar va nashrlar mavjud. Lug`at tavsiya 
etilgan adabiyotlarni o`qishda talabalarning mustaqil ishlarida yordam 
berishi mumkin. 
Darslikning predmeti va mazmuni Oliy kasb-hunar ta`limi Davlat 
ta`lim standartlariga mos keladi. O`quv qo`llanma 521600-―iqtisodiyot‖ 
yo`nalishi bakalavrlari, 060100-―Iqtisodiyot nazariyasi‖ ixtisosligi 
―Muassasa iqtisodiyoti‖ fanining birinchi bosqichini bir semestr 
davomida o`rganuvchi talabalar uchun mo`ljallangan. 
Nihoyat darslik materiallarini nashrga tayyorlashda ishtirok etgan 
barcha hamkasblarga. ―tarixiy maktab‖ning ko`plab elementlari 

---

5 
iqtisodiy fikrning institutsionalizm kabi yo`nalishi tomonidan qabul 
qilingan. 
Institutsionalizm – bu ijtimoiy odatlar iqtisodiy va iqtisodiy 
faoliyatini tartibga soladi, degan postulatga asoslangan iqtisodiy fikrdagi 
tendentsiya. Institutsionalizm vakillarining o`ziga xos xususiyati 
shundaki, ular ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarni talqin qilishda shaxsning 
emas (klassik yo`nalishdagi siyosiy iqtisoddagi kabi), balki guruh 
psixologiyasining hal qiluvchi rolidan kelib chiqadi. Bu erda iqtisodiy 
tahlilni kengroq sotsiologik va tarixiy asosga qo`yishni xalq xo`jaligi 
madaniyat olamiga mansubligini ta`kidlagan tarixiy maktab bilan aniq 
bog`liqlik mavjud. 
Institutsionalizm XX asrning boshlarida AQSHda paydo bo`ldi, 
ularning eng ko`zga ko`ringan vakillari Torshteyn Veblen, Jon 
Kommons, Uesli Mitchell edi.
Institutsionalistik metodologiya quyidagilarni nazarda tutadi: 
Tavsiflovchi – statistik usuldan keng foydalanish; 
Tarixiy – genetik usul; 
Boshlang`ich nuqta sifatida – muassasa toifasi (huquqiy normalar, 
odatlar, odatlar majmui). 
Ushbu 
tendentsiya 
doirasida 
ijtimoiy-psixologik 
(Veblen), 
ijtimoiy-huquqiy (Ommons), institutsional va statistik (Mitchell) 
yo`nalishlari shakllanadi. 
Institutsionalizm asoschisi sifatida Veblen qabul qilingan bo`lib, 
iqtisodiyotning asosini u psixologik omil ta`siri bilan bog`ladi. Ommons 
huquqiy kategoriyalarga, uning fikricha, iqtisodiyotning rivojlanishini 
belgilovchi huquqiy institutlarga e`tibor qaratadi. Iqtisodiy inqirozlarni 
bartaraf etish usullarini ishlab chiqish Garvard biznes tadqiqotlari 
maktabi tomonidan amalga oshirildi. Uning etakchi nazariyotchisi 
Mitchell iqtisodiy inqirozlarni yumshatish usullarini yaratish vazifasini 
qo`ydi. Uning nazariyasiga ko`ra, tsikliklik yo`q edi va inqiroz 
retsessiya bilan almashtirildi – o`sish sur`atlarining bosqichma-bosqich 
pasayishi. Mitchell tartibga solinadigan kapitalizm nazariyasini yaratdi. 
Ushbu amerikalik olimlar va ularning izdoshlarining ishlarini 
monopoliyaga qarshi yo`nalish, ijtimoiy munosabatlarning butun 

---

6 
majmuasining iqtisodiy o`sishga ta`sirini va davlatning iqtisodiyotga 
aralashuvi zarurligini hisobga olish g`oyasini birlashtiradi. 
Lotin tilidan tarjima qilingan ―institutsionalizm‖ (institutio) 
atamasining o`zi odat, ko`rsatma, ko`rsatma degan ma`noni anglatadi. 
Institutsionalizm 
vakillari 
institutlarni 
ijtimoiy 
taraqqiyotining 
harakatlantiruvchi kuchi deb biladilar. Alohida institutlar jamiyatning 
siyosiy, iqtisodiy, madaniy, mafkuraviy va boshqa tuzilmalariga mos 
keladigan institutlar sifatida qaraladi. Institutsionalizmda institutlarni 
shakllantirish muammosiga katta ahamiyat beriladi. 
Bu yo`nalishga mansub olimlar institutlardan tashqari xalqning 
ijtimoiy psixologiyasini, xalq xarakteri, temperamenti, mentaliteti va 
hatto instiktlarini jamiyat taraqqiyotining asosiy va belgilovchi kuchi 
sifatida ilgari surdilar. Institutsionalizmning boshqa xarakterli 
xususiyatlari – kapitalistik dunyoning o`zini-o`zi boshqarish qobiliyatini 
inkor etish, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish zarurligi 
g`oyasini qo`llab-quvvatlash, hamma bo`lmasa ham, marjinalizm 
tamoyillarini tanqid qilish, tavsiyalar, psixologik va iqtisodiy hodisa va 
jarayonlarni tahlil qilishda matematik usullardan keng foydalanish. 
Ushbu mavzuning dolzarbligi shundaki, institutsionalizm hozirgi asrda 
iqtisodiy fikrning eng mashhur yo`nalishlaridan biri hisoblanadi. Bozor 
iqtisodiyoti voqe`ligini o`rganish, iqtisodiy tizimlar evolyutsiyasi, siyosat va 
iqtisodiyot o`rtasidagi o`zaro bog`liqlikni izlash, ijtimoiy omillarni o`rganish-
institutsionalizmning shu va boshqa xususiyatlari ko`p jihatdan turli 
mamlakatlar olimlarning e`tiborini tortdi.
Dunyoqarashi, mafkuriy siyosiy qarashlari bilan bir-biriga o`xshaydi. 
SHu sababli, har qanday olimni ushbu yo`nalish tarafdorlari qatoridan 
ajratish yoki aksincha, chiqarib tashlash mumkin bo`lgan umumiy 
xususiyatlarni aniqlash va tushunish ayniqsa muhimdir. 
Ushbu ishning maqsadi iqtisodiy fikrning institutsional yo`nalishini 
batafsil o`rganishdir. 
Vazifalar: 

―Institutsionalizm‖ tushunchasiga tavsif berish; 

Institutsionalizm rivojlanishining har-bir bosqichini ko`rib chiqish; 

Institutsional nazariyaning asosiy oqimlarini o`rganish; 

Institutsionalizmning ma`nosini aniqlash. 

---

7