O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
II-BOB KLASSIK SIYOSIY IQTISODIYOTNING PARCHALANISH SABABLARI VA OMILLARI 2.1. Kommonsning bitimlar nazariyasi. Uning asosiy ilmiy xizmati-bitimlar nazariyasi. Ushbu nazariya neoklassik nazariyadan ma`lum bo`lgan resurslarning tanqisligi g`oyasiga asoslanadi. Ushbu kamdan-kam holatlar natijasida tadbirkorlik sub`ektlari ulardan foydalanish bo`yicha nizolarni keltirib chiqaradi. Ushbu ziddiyat jamiyatning asosiy institutlari bo`lgan bitimlar tuzish orqali hal qilinadi. Bunday institutlarsiz manfaatlar to`qnashuvi odamlarning bir- biriga nisbatan umumbashariy zo`ravonligiga aylanadi va bu juda katta iqtisodiy va ijtimoiy zararga olib keladi. Tranzaktsiya, bu – J.Kommonsning fikricha, iqtisodiy fanning asosiy kategoriyasi, resurslar, tovarlar yoki xizmatlar almashinuvi (―oddiy‖) bilan chalkashtirmaslik kerak. J.Kommons ta`rifiga ko`ra, ―bitim tovar ayirboshlash emas, balki begonalashtirish va o`zlashtirishdir. To`g`ri, jamiyat tomonidan yaratilgan mulk va erkinliklar‖, ayirboshlash va bitim o`rtasidagi farq tovarlarning jismoniy harakati va ushbu tovarlarga egalik huquqini o`tkazish o`rtasidagi farqni anglatadi. Bitimlar o`z navbatida, bozor, boshqaruv va ratsional operatsiyalarga bo`linadi. Bozor bitimi – bu uning ishtirokchilarining (kontragentlarining) bir-xil huquqiy maqomini nazarda tutuvchi bitimning yagona yo`lidir. Bu shuni anglatadiki, bozor bitimini amalga oshirish uchun uni bajarish uchun kontragentlarning o`zaro ixtiyoriy kelishuvi asosida yuzaga keladigan mulkiy huquqlarning tovarga ayirboshlanishidir. Bozor operatsiyasiga misol sifatida erkin bozorlardagi har-qanday bitimlarni keltirish mumkin – iste`mol tovarlarini sotib olish, kreditlar, ishga yollash va hokazo. Boshqaruv bitimi aksincha, bu qaror qabul qilish huquqiga ega bo`lgan kontragentlardan birining huquqiy ustunligini nazarda tutadi. 12 Ushbu turdagi bitim boshqaruv-bo`ysunish munosabatlari asosida quriladi. Qul egasi bilan qul, boshliq va bo`ysunuvchi, xo`jayin va shogird va boshqalar o`rtasidagi munosabatlar bunday munosabatlarga misol bo`la oladi. Boshqaruv operatsiyalari ierarxik munosabatlarga asoslangan firmalar, davlat idoralari va boshqa tashkilotlarda etakchi rol` o`ynaydi. Ratsional tranzaktsiya boshqaruv operatsiyasiga o`xshaydi, chunki u ham assimetriyani nazarda tutadi. Ratsional bitimning o`ziga xos xususiyati shundaki, qaror qabul qilish bo`yicha mutlaq vakolatlarga ega bo`lgan tomon mulkiy huquqlarni belgilash funktsiyasini bajaradigan ma`lum bir jamoaviy organdir. Bu organ davlatdir. Tranzaktsiyalarni ratsionalizatsiya qilishning odatiy misollari boylikni bir tomondan ikkinchisiga qayta taqsimlovchi soliqlar yoki hukmlardir. Ko`rish qiyin emaski, bir tomondan, bozor muomalalari nisbatiga qarab, boshqa tomondan, boshqaruv va ratsionalizatorlik muomalalari odamlar o`rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning bozor va ierarxik turlari nisbatini belgilaydi. Jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida, turli iqtisodiy tuzumlarda nisbiy roli turli-xil turlari operatsiyalari farqlanadi. Masalan, quldor xususiy mulkchilik jamiyatida kapitalizmning paydo bo`lish bosqichida, ―tijorat kapitalizmi‖ davrida bozor operatsiyalari asosiy rol` o`ynaydi. J.Kommons ―tijorat kapitalizmidan‖ tashqari ―sanoat‖ va (zamonaviy) ―moliyaviy kapitalizmi‖ni ham ajratib ko`rsatadi. ―Moliyaviy kapitalizmning‖ asosiy belgilari nafaqat banklar va boshqa moliya institutlarining rolini kuchaytirishda, balki rivojlangan jamoaviy ijtimoiy guruhlar, kasaba uyushmalari, korporatsiyalar va siyosiy partiyalarning paydo bo`lishida ham namoyon bo`ladi. Aynan shu guruhlar ―moliyaviy kapitalizm‖ bosqichida bitimlar tuzishda ishtirok etuvchi asosiy tomonlardir. Bitimlarning haqiqiy borishi turli xil sud qoidalari bo`lgan ―ish qoidalari‖ga bog`liq. Ushbu normalar, qisman bitimlar ishtirokchilari sudga murojaat qilganidan keyin qabul qilingan aniq sud qarorlari natijasida o`z-o`zidan 13 rivojlanadi, qisman esa davlat tomonidan tegishli normativ hujjatlar orqali sun`iy shakllantiriladi. Davlat, J.Kommonsning fikricha, bitimlar ishtirokchilari manfaatlarini murosaga keltiruvchi organ sifatida ham, bitimlar ishtirokchilari tomonidan o`z zimmalariga olgan majburiyatlarni bajarishga majburlovchi kuch sifatida ham muhim rol` o`ynaydi. SHunday qilib, davlat xo`jaliy yurituvchi sub`ektlarining jamoaviy guruhlari o`rtasidagi nizolarni yanada uyg`un hal qilishga hissa qo`shadi. Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|