O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

 
2.2. Institutsionalizmda zamonaviy maktablar. 
XX-asrning birinchi yarmining oxiriga kelib, eski institutsionalizm 
eng chuqur tanazzulga yuz tutdi. Biroq, XX-asrning oxirgi uchdan birida 
institutsionalizmning yangi shakllarda tiklanishi kuzatila boshlandi. 
Bundan tashqari bu uyg`onish uning tobora ko`proq parchalanishi bilan 
birga keldi.
Asosiy vakillari: Ronal`d Kouz (1910 yilda tug`ilgan), Oliver 
Uil`yamson (1932 yilda tug`ilgan). Duglas Nort (1920 yilda tug`ilgan). 
Asosiy asarlari: R.Kouz ―Kompaniyaning tabiati‖ (1937); 
O.Uil`yamson ―Kapitalizmning iqtisodiy institutlari. Firmalar, bozorlar, 
munosabatlar kontraktlari‖ (1985); ―Institutlar, institutsional o`zgarishlar 
va iqtisodiy samaradorlik‖ (1990). 
Neonatsionalizm eng umumiy shaklda institutsional yondashuvni 
zamonaviy iqtisodiy tahlilning asosiy oqimiga kiritishda urinish sifatida 
talqin qilinishi mumkin. Boshqacha aytganda, neoinstitutsional nazariya 
ratsionallik 
va 
metodologik 
individuallik 
tamoyillari 
asosida 
institutlarning roli va ularning iqtisodiyotga ta`sirini iqtisodiy tahlil 
qiladi. Bu yangi institutsionalistlar va eskilar o`rtasidagi tub farqdir 
(masalan, keyinroq ko`rinib turganidek, J.Kommons va ba`zi 
neoinstitutsionalistlarning nazariyalari o`xshash bo`lsada, sobiq jamiyat 
asarlarida mustaqil iqtisodiy tashkiloti sifatida qaraladi).
Neoinstitutsionalizmning barcha vakillariga quyidagi qarashlar 
xosdir: 

---

14 
A) ―Institutlar muhim‖, ya`ni ular iqtisodiyotning ko`rsatkichlari 
va dinamikasiga ta`sir qiladi; 
B) inson xulq-atvori to`liq (hamma narsani qamrab oluvchi) 
ratsionallik bilan tavsiflanmaydi; uning eng muhim xususiyatlari 
hisoblanadi, cheklangan ratsionallik va opportunizmi... 
Ushbu atamalarning birinchisi neoinstitutsionalistlar tomonidan 
mashhur iqtisodchi G.Simondan olingan. Biroq, agar u cheklangan 
ratsionallik kontseptsiyasidan foydalanib, u optimal emas, balki 
qoidalari 
natijaga 
yo`naltirilganligini 
ta`kidlagan 
bo`lsa, 
neoinstitutsionalizm 
tarafdorlari, 
aksincha, 
optimallashtirish 
tamoyillaridan voz kechmaganlar. Ikkinchi atama ―aldash orqali shaxsiy 
manfaatni ko`zlash‖ degan ma`noni anglatadi, ya`ni qonun va/yoki 
axloq normalari buzilgan taqdirda; 
V) bozor operatsiyalarini amalga oshirish – va shunga ko`ra, narx 
mexanizmining ishlashi va bozor iqtisodiyotning boshqa belgilari – 
neoinstitutsional an`analarda tranzaktsiya deb ataladigan xarajatlar bilan 
bog`liq; 
Tranzaktsiya xarajatlari doktrinasi neoinstitutsionalizmda asosiy 
hisoblanadi. Bu maktab vakillarining fikricha, neoklassik nazariya faqat 
insonning tabiat bilan o`zaro munosabati xarajatlarini (―o`zgartirish 
xarajatlari‖) hisobga olinganligi sababli uning iqtisodiy tahlili 
imkoniyatlarini toraytiradi. SHuningdek odamlar zrtasidagi o`zaro ta`sir 
xarajatlarini hisobga olish va yauqur o`rganish kerak. 
Batafsilroq qilib aytganda, ularni ―shaxslar tomonidan mulkiy 
huquq va erkinliklarini begonalashtirish va o`zlashtirish jarayonida o`z 
zimmalariga 
olgan 
majburiyatlarning 
bajarilishini 
rejalashtirish, 
moslashtirish va nazorat qilish uchun mablag`lar (pul, vaqt, mehnat va 
boshqalar) sarflanishi‖ deb ta`riflash mumkin. Jamiyatda qabul qilingan 
―Neoinstitutsionalistlar tranzaktsiya xarajatlarining quyidagi turlarini 
ajratadilar‖: 
A) ma`lumot qidirish xarajatlari; 
B) o`lchash xarajatlari; 
V) muzokaralar olib borish va shartnomalar tuzish xarajatlari; 
Opportunistik hatti-harakatlarning xarajatlari. 

---

15 
Biroq tasvirlangan turlar bir-birini istisno qilmaydi; masalan, 
o`lchov qiymatini spetsifikatsiya qilish va mulk huquqlarini himoya 
qilish xarajatlari sifatida qarash mumkin; o`lchov qiymati sifatida 
opportunistik hatti-harakatlarning narxi va boshqalar.
SHuni ham yodda tutish kerakki, tranzaktsiya xarajatlarining 
boshqa tasniflari ham mavjud, masalan, ularning shartnomadan oldingi, 
shartnoma va shartnomadan keyingi yoki realga bo`lish (muayyan 
turdagi o`zaro ta`sirini amalga oshirishda qiyinchiliklarni keltirib 
chiqaradigan xarajatlar) va virtual (ushbu qiyinchiliklarni bartaraf etish 
bilan bog`liq xarajatlar).
Ratsionallik tamoyiliga amal qilgan holda xo`jalik yurituvchi 
sub`ektlar o`z faoliyati davomida kamaytirishga intilgan tranzaktsiya 
xarajatlari, neoinstitutsional tahlilda ―siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy 
o`zaro munosabatlarni tuzuvchi texnogen cheklovlar‖ sifatida talqin 
qilinadigan institutlarni ishlab chiqadilar.
Institutlar samaradorligining mezoni – ular tufayli erishilgan 
xarajatlarni minimallashtirish miqdori, institutlarni tahlil qilish doirasida 
ikki darajaga ajratiladi: institutsional kelishuvlar va institutsional muhit. 
Institutsional shartnomalar (yoki tashkilotlar) tranzaktsiya xarajatlarini 
kamaytirishga qaratilgan jismoniy shaxslar o`rtasidagi shartnomalar, 
institutsional kelishuvlarga misol bo`la oladi.
Firma 
o`z 
ishtirokchilarining 
tranzaktsiya 
xarajatlarini 
minimallashtirish uchun qabul qilingan shartnoma majburiyatlari 
yig`indisi (neoklassik nazariya kelib chiqadigan ishlab chiqarish 
funktsiyasi sifatida emas) sifatida qaraladi. SHunday qilib firmaning 
optimal hajmiga firma ichidagi muayyan harakatlarni bajarish bo`yicha 
tranzaktsiya xarajatlari bozor mexanizmi orqali bir-xil harakatlarni 
amalga oshirish bo`yicha tranzaktsiya xarajatlariga mos kelganda 
erishiladi.
Boshqacha qilib aytganda, muvofiqlashtirishning ierarxik va bozor 
turlarining nisbati (shuningdek, ayrim tashkiliy shakllarning saqlanib 
qolishi) tranzaktsiya xarajatlarini minimallashtirish uchun bir-xil mezon 
asosida aniqlanadi. Institutsional muhit (yoki so`zning tor ma`nosida 
institutlar) ―o`yin qoidalari‖ to`plamidir, ya`ni, odamlar o`rtasidagi 

---

16 
o`zaro munosabatlarning siyosiy, ijtimoiy va huquqiy asoslarini tashkil 
etuvchi qoidalar, normalar va sanktsiyalar.
Boshqacha qilib aytganda, institutsional muhit – bu institutsional 
kelishuvlar tuziladigan doiradir. Bu diralar, o`z navbatida, o`yinning 
norasmiy qoidalari – urv-odatlar va maxsus qonunlar va qoidalar 
shaklida o`zida mujassamlangan rasmiylarga bo`linadi. 
Dastlab neoinstitutsionistlar (R.Kouz, O.Uil`yamson va ularning 
izdoshlari) institutsional muhitni ekzogen tarzda berilgan deb hisoblab, 
institutsional kelishuvlarni o`rganishga e`tiborini qaratdilar. Ammo, 
1970-yillarning oxirlarida neoinstituttsionalizm doirasida D.Nort 
boshchiligidagi yo`nalish paydo bo`ldi (ba`zan ―Vashington universiteti 
yondashuvi‖ deb ham ataladi), uning tarafdorlari vaqt o`tishi bilan 
institutsional muhitning evolyutsiyasini o`rganishga e`tibor qarata 
boshladilar.
Bu evolyutsiyaning iqtisodiy o`sishiga ta`siri, institutsional 
o`zgarishlar o`z-o`zidan paydo bo`lishi mumkinligini, bu alohida 
xo`jalik sub`ektlari harakatlarining o`zaro ta`siri tufayli – keyingi 
o`yinning norasmiy qoidalari o`zgarishi va ataylab o`yinning muayyan 
rasmiy qoidalarini o`zgartiradigan davlat ta`sirini keltirib chiqaradi.
SHu bilan birgalikda, rasmiy va norasmiy qoidalar bir-biriga 
kelishi kerak, ya`ni ularning o`zgarishlari ham mos kelishi kerak (bu 
tamoyil ―institutlarning muvofiqligi‖ deb ataladi). Masalan davlat 
―institutlar importini‖ amalga oshiruvchi rasmiy o`yin qoidalarini 
xorijdan olayotgan bo`lsa, lekin bu qoidalar ushbu jamiyatda qabul 
qilingan urf-odat va an`analarga tubdan mos kelmasa (misol 
me`yorlarning importi bo`lishi mumkin), tsivilizatsiyalashgan bozor 
tadbirkorligining mafiya yoki an`anaviy jamiyatga aylanishi, unda 
bunday qarz olish muvaffaqiyatli bo`lmaydi.
O`yinning norasmiy qoidalari va ularning dinamikasi institutsional 
o`zgarishlarining eng muhim cheklovchi omil bo`lganligi sababli, bu 
ularning kumulyativ va evolyutsion xususiyatlaridan dalolat beradi. 
Kumulyativlik institutsional o`zgarishlar ularning ma`nosini bildiradi, 
rivojlanishning 
o`tmish traektoriyasiga bog`liqlik: 
ma`lum bir 
yo`nalishda boshlangan o`zgarishlar kelajakda kuchayib boraytgan kuch 

---

17 
bilan davom etadi. Evolyutsion bu o`zgarishlar ularning bosqichma 
bosqichligi va sustligini ko`rsatadi.
D.Nort va uning izdoshlari nuqtai-nazaridan turli mamlakatlar 
iqtisodiyoti tarixini institutsional o`zgarishlar nuqtai-nazaridan aniq 
talqin qilish kerak. Bunday o`zgarishlar samarali bo`lgan, ya`ni 
tranzaktsiya xarajatlari kamaygan bo`lsa, lar iqtisodiy o`sishga yordam 
berdi; boshqa mamlakatlar va davrlarda bu o`zgarishlar iqtisodiy 
rivojlanishni sekinlashtirdi.
Ba`zi hollarda bunday ingibitsion rivojlanishga to`sqinlik qiladigan 
norasmiy qoidalarning ustunligi tufayli yuzaga kelgan bozor 
munosabatlari, boshqa hollarda - davlatning maqsadli harakatlari bilan 
mansabdor shaxslar o`yinining rasmiy qoidalarini o`z manfaatlarini 
ko`zlab 
o`zgartirgan. 
―Vashington 
universiteti 
yondashuvi‖ 
tarafdorlarining asosiy xulosasi shundan iboratki, institutsional 
evolyutsiya har doim ham ijobiy ta`sir ko`rsatmagan va iqtisodiyotning 
holati va dinamikasiga ta`sir qiladi, shu bilan birga ularning samarali 
o`zgarishiga qisqa vaqt ichida erishish mumkin emas.
Bundan tashqari, iqtisodiy rivojlanish, tranzaktsiyalar tabiatining 
murakkablashuvi bilan birga, ushbu rivojlanishga to`sqinlik qiladigan 
tranzaktsiya xarajatlarining oshishiga olib keladi. shunday qilib, 
―Vashington 
universiteti 
yondashuvi‖ 
tarafdorlari 
neoinstitutsionalizmning 
an`anaviy 
maktablari 
tarafdorlari 
bilan 
solishtirganda bozor iqtisodiyotining maqbul natijalarga erishish 
qobiliyati haqida kamroq optimistikdir. 

---

18