O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta„lim vazirligi samarqand davlat universiteti

 
5-mavzu: Tilshunoslik va sotsiologiya. Sotsiolingvistika 
 
Reja: 
 
1.Sotsiolingvistika. Sotsiolingvistika fanining shakllanish tarixi. 
2. Sotsiolingvistika fanining o‗rganish obyekti, predmeti, maqsad 
va vazifalari.
Tayanch so‘z va iboralar: til, inson, jamiyat, til siyosati, diskurs 
tahlili, til me‟yori, variantlilik, diglossiya, bilingvizm 
1.Sotsiolingvistika. Sotsiolingvistika fanining shakllanish tarixi. 
Har qanday jamiyat hayoti va taraqqiyotida tilning o‗rni katta 

---

34 
ahamiyatga ega ekanligi, har qanday jamiyatning ilmiy asoslangan til 
siyosatiga ehtiyoji barchaga ma‘lum. Shu bilan bir qatorda tilning 
yashashi va rivojlanishi shu jamiyat bilan uzviy bog‗liq. Chunki til 
o‗zining muloqot, bilish, ifoda vazifalarini bajarishi uchun uning o‗z 
hududi, bu hududda yashovchi jamiyat, jamiyatning iqtisodiy bazasi 
bo‗lishi kerak, zero, bu hudud, sodir bo‗layotgan barcha ijtimoiy-
iqtisodiy o‗zgarishlar, ma‘naviy-mafkuraviy siljishlar tilga o‗z ta‘sirini 
o‗tkazmay qolmaydi. Bundan tashqari fan-texnika taraqqiyoti, 
globallashuv jarayoni ham tilga ta‘sir qiladi. Mana shu kabi tilning 
jamiyat bilan bog‗liq jihatlarini o‗rganuvchi soha sotsiolingvistika 
sohasi bo‗lib, sotsiolingvistika termini lotincha socialic – jamiyat va 
lingua – til so‗zlaridan tashkil topgan. Bu termin fanga birinchi marta 
1952-yilda amerikalik sotsiolog G.Karri (Currie 1952) tomonidan 
kiritildi. J.A.Fishmanning ―Til jamiyatidagi ma‘ruzalar‖ (―Readings in 
the Society of Language‖) nomli to‗plamiga kirgan. 50-yillarning 
lingvistlari, sotsiologlari, madaniyatshunoslari, dialektologlari va 
kommunikatsiya (muloqot) sohasi mutaxassislarining maqolalarida
sotsiolingvistikaga oid muammolar ko‗tarib chiqildi.  
Sotsiolingvistika o‗z o‗rganish obyekti bilan ―sof‖ lingvistikadan 
farqlanadi. ―Sof‖ lingvistika lisoniy belgilarni, chunonchi, tovush va 
uning yozma ifodasini, uning boshqa belgilar bilan o‗zaro munosabatini, 
vaqt va zamonda o‗zgarishini tahlil qilish bilan shug‗ullansa, 
sotsiolingvistika insonlar mazkur lisoniy belgilarni ularning yoshi, jinsi, 
ijtimoiy holati, bilimi va madaniyatlilik darajasiga ko‗ra qanday 
qo‗llashlarini, ya‘ni ijtimoiy muhitning ularning nutqiy muomalasiga 
qanday ta‘sir qilishini o‗rganadi. Masalan, ―sof‖ lingvistikada tomi 
ketmoq iborasi ot va fe‘ldan tarkib topgan frazeologik birlik sifatida 
talqin qilinsa, sotsiolingvistikani mazkur ibora qaysi tabaqa vakilining 
so‗zlashuv nutqida qo‗llanilgani qiziqtiradi. 
Sotsiolingvistika sohasi shakllanishi va bu sohada ilmiy tadqiqotlar 
olib borilishi XX asrning 50-yillariga tog‗ri kelsa-da, tilning 
jamiyatdagi o‗rni, ijtimoiy turli-tumanligi haqidagi fikrlar qadimdan 
bo‗lgan. Bu haqida sharq mutafakkirlari, jumladan A.N.Forobiy, 

---

35 
A.R.Beruniy, M.Koshg‗ariy, Yusuf Xos Hojib, A.Navoiy kabi 
allomalarimiz o‗z qarashlarini bayon qilgan va o‗z asarlarida til odobi, 
nutq madaniyati, tilning kommunikativ xususiyatlari haqida fikr-
mulohazalarini bildirganlar.
 
26
Tilning jamiyatdagi o‗rni haqida
―Kultegin‖ bitiktoshida ham o‗ziga xos qarash bor, ya‘ni unda turkiy 
xalqning Tabg‗ach xalqiga aldanib qolishida ularning shirin so‗ziga 
ishonganliklari ham sabab etib ko‗rsatiladi va dushmanning tiliga 
ishonib, aldanib qolmaslik uqtiriladi: Tabg‗ach budun so‗zi chuchuk, 
og‗izi yumshoq ermish, suchuk so‗zi, yumshoq qiliq-la aldab, yiroq
budunni ancha yaqinlatar ermish.
27
Abu Nasr Forobiy tilning ijtimoiy 
mohiyati xususida: ―Inson insoniy kamolotga erishuvi uchun so‗zlashga 
muhtojdir, har bir insonning tabiatida boshqa bir kishi yoki ko‗pchilik 
bilan fikrlashish, o‗zaro lisoniy aloqa qilish xususiyati bor‖, - degan 
fikrlarni keltirsa, Abu Rayhon Beruniy: ―Til so‗zlovchi istagini 
eshituvchiga yetkazuvchi tarjimondir. Shuning uchun til zamonning bir 
onidek, turg‗un qismi kabi cheklanib qoladi‖, – deydi. 
28
Алишер Навоий ―Muhokamatul-lug‗atayn‖ asarida tilning 
ijtimoiy vazifalarini juda to‗g‗ri belgilagan: ―Va bu so‗zning (Alloma til 
ma‘nosida so‗z atamasini qo‗llagan) tanavvui taaqquldin nari va 
tasavvurdin tashqaridadur. Agar mubolag‗asiz ijmol yuzidin qalam 
surulsa va ixtisor jonibidin raqam urulsa, yetmish ikki nav‘ bila taqsim 
toparida xud hech so‗z yo‗qturki, yetmish ikki firqa kalomig‗a dalolat 
qilg‗ay; ammo ulcha tafsiliydur. Uldurki, rub‘i maskunning yetti 
iqlimidan har iqlimda necha kishvar bor va har kishvarda necha shahr va 
qasaba va kent va har dashtda necha xayl-xayl sahronishinin ulus va har 
tog‗ning qo‗llarida va qullalarida va har bahrning jazoyirida va 
savohilida ne tavoyif bor. Har jamoat alfozi o‗zgalaridin va har guruh 
iborati yonalaridin mutag‗ayyir va bir necha xususiyat bila 
mutammayizdurki, o‗zgalarda yo‗qtur‖.
29
Tillarning turli-tumanligi, 
milliy tillardan tashqari sheva, jamoa, guruh tillari mavjudligi haqidagi 
26
Исломов Ў. Алишер Навоий асарларида нутқ маданияти талқини: Филол.фан.номз. ...дисс.автореф. –
Тошкент, 2011. –Б.7-12.
27
Қаюмов А. Қадимият обидалари. –Тошкент: Адабиѐт ва санъат нашриѐти, 1972. –Б.135. 
28
Абу Райҳон Беруний. Ҳикматлар. –Тошкент: Ёш гвардия, 1973. –Б.22. 
29
Aлишер Навоий. Муҳокамату-л-луғатайн. –Тошкент: Akademnashr, 2017. –Б.29-30.

---

36 
Navoiyning ushbu fikrlari Yevropa olimlarining bu boradagi fikrlari 
bilan hamohangdir. Jumladan, Ispaniya Salaman universiteti professori 
Gonsalo de Korreas tilning ijtimoiy turli-tumanligi xususida shunday 
yozgan: ―Tilda viloyatlardagi dialektlardan tashqari, mazkur viloyatlarda 
yashovchilarning yoshi, mavqeyi, mol-mulki bilan bog‗liq ayrim 
shakllar ham mavjud bo‗ladi. Bular: qishloq aholisi, avom xalq, 
shaharliklar, zodagonlar, saroy ahli, tarixchi olimlar, din arboblari, 
qariyalar, erkaklar, ayollar va hatto, bolalarning tillaridir‖.
30
Yuqorida keltirilganidek, bu soha ildizlari tarixga borib taqalsa-
da, fan sifatidagi rivoji o‗tgan asrga borib taqaladi. Bu sohaning alohida 
yo‗nalish sifatida shakllanishida rus tilshunoslari I. A. Boduen de 
Kurtene, Y.D.Polivanov, L.P.Yakubinskiy, V.M.Jirmunskiy, B.A.Larin, 
A.M. Selishev, G.O.Vinokur, fransuz tilshunoslari F.Bruno, A.Meye, 
P.Lafarg, M.Koen, shved tilshunoslari Sh.Balli, A.Seshe; belgiyalik 
tilshunos J.Vandries, chex tilshunoslari B.Gavranek, A.Mateziuslarning 
ilmiy g‗oyalari turtki bo‗ldi. Binobarin, A. Meyening til – jamiyat hayoti 
bilan bevosita aloqada bo‗lgan ijtimoiy hodisa bo‗lgani uchun uning 
rivojlanishida differensiatsiya va unifikatsiya jarayonlari mavjudligi; 
Sh.Ballining tilning barcha vositalari muloqot doirasiga ko‗ra 
taqsimlanishi, bunday taqsimlanishda ijtimoiy o‗zaro bog‗liqlikning 
salmoqli o‗rin tutishi; rus va chex tilshunoslarining yagona milliy til 
egalarining ijtimoiy mavqeyiga bog‗liq bo‗lgan ijtimoiy differensiatsiya;
Y.D.Polivanovning jamiyatning tilga ta‘siri to‗g‗ridan to‗g‗ri 
bo‗lmasligi, 
jamiyatdagi 
o‗zgarishlarning 
til 
evolyutsiyasini 
tezlashtirishi yoki sekinlashtirishi mumkinligi haqidagi, shuningdek, 
hududiy dialektologiya bilan birga, ijtimoiy dialektologiyaning ham 
muhimligini 
asoslash; 
B.A. 
Larin, 
V.M.Jirmunskiy, 
D.S.Lixachevlarning milliy til ichki tizimini tushunishda jargonlar, 
argolar va tilning boshqa kodlashmagan sohalarini o‗rganishning 
muhimligi to‗g‗risidagi g‗oyalari shular jumlasidandir.
31
30
Степанов Г. В. Типология языковых состояний и ситуаций в странах романской речи. -М., 1976. –C. 22.
31
Беликов В. И., Крысин Л. П. Социолингвистика. –М., 2001. – C. 7. 

---

37 
XX asrning birinchi yarmidagi sotsiolingvistika diaxron jihatdan 
talqin qilingan bo‗lsa, ya‘ni unda til evolyutsiyasi bilan jamiyat 
rivojlanishining bog‗liqligiga e‘tibor qaratilgan bo‗lsa, XX asrning 
ikkinchi yarmidagi sotsiolingvistik tadqiqotlar sinxron xarakterga ega 
bo‗lib, ularda til strukturasi unsurlari bilan jamiyat strukturasi unsurlari 
orasidagi bog‗liqlik tahlil qilindi.