O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta„lim vazirligi samarqand davlat universiteti

6-mavzu:Tilshunoslik va madaniyatshunoslik. Lingvokulturologiya 
Reja: 
1. ―Madaniyat‖ tushunchasi. Jamiyat, madaniyat va inson.
2.Til va milliy madaniyat mushtarakligi.
3.Lingvokulturologiya insondagi madaniy omilni tadqiq etuvchi fan 
sifatida. 
Tayanch so„z va iboralar: til, madaniyat, inson, jamiyat, tamaddun, 
madaniyatlilik, olamning lisoniy manzarasi, muqobilsiz leksika va 
lakunalar, mifologiyalashtirilgan til birliklari, maqol va matallar,
frazeologik birliklar, o„xshatishlar, ramzlar, stereotiplar, metafora va 
obrazlar, nutqiy muomala madaniyati
1.“Madaniyat” tushunchasi. Madaniyat va inson.  Madaniyat –
jamiyat, inson ijodiy kuch va qobiliyatlari tarixiy taraqqiyotining 
muayyan darajasi. Kishilar hayoti va faoliyatining turli ko‗rinishlarida, 
shuningdek, ular yaratadigan moddiy va ma‘naviy boyliklarda 
ifodalanadi. ―Madaniyat‖ tushunchasi muayyan tarixiy davr (antik 
madaniyat), konkret jamiyat, elat va millat (o‗zbek madaniyati), 
shuningdek, inson faoliyati yoki turmushining o‗ziga xos sohalari 
(masalan, mehnat madaniyati, badiiy madaniyat, turmush madaniyati)ni 
izohlash uchun qo‗llaniladi. Tor ma‘noda ―madaniyat‖ termini 
kishilarning faqat ma‘naviy hayoti sohasiga nisbatan ishlatiladi. 

---

40 
―Madaniyat‖ arabcha madina (shahar) so‗zidan kelib chiqqan. 
Arablar kishilar hayotini ikki turga: birini badaviy yoki sahroiy turmush; 
ikkinchisini madaniy turmush deb ataganlar. Badaviylik – ko‗chmanchi
holda dasht-u sahrolarda yashovchi xalqlarga, madaniylik – shaharda
o‗troq holda yashab, o‗ziga xos turmush tarziga ega bo‗lgan xalqlarga 
nisbatan ishlatilgan.
35
―Madaniyat‖ (arabcha ―madaniyat‖ – madinalik, shaharlik; ta‘lim-
tarbiya ko‗rganlik) so‗zi musulmonlarning aziz tutadigan joyi – Madina 
shahri nomidan kelib chiqqan, chunki ilk musulmonlar ta‘lim-tarbiyani 
asosan Madinada olganlar.
36
O‗zbek tilida madaniyat so‗zi (arab. – sivilizatsiya) quyidagi 
ma‘nolarda qo‗llaniladi: 1) jamiyatning ishlab chiqarish, ijtimoiy, 
ma‘naviy-ma‘rifiy hayotida qo‗lga kiritgan yutuqlari; 2) biror ijtimoiy 
guruh, sinf yoki alqning ma‘lum davrda qo‗lga kiritgan shunday 
yutuqlari; 3) o‗qimishlilik, ta‘lim-tarbiya ko‗rganlik, ziyolilik, ma‘rifat; 
4) madaniyatli shaxs talablariga javob beruvchi sharoit; 5) qishloq 
xo‗jaligida o‗simlik yoki ekin turlarini o‗stirish, yetishtirish. 
37
Yevropada ―madaniyat‖ deyilganda, dastlab insonning tabiatga 
ko‗rsatadigan maqsadga muvofiq ta‘siri, shuningdek, insonga ta‘lim-
tarbiya berish tushunilgan (lot. cultura - yerni ishlash, parvarishlash; 
tarbiya, rivojlanish, hurmatlash, ehtirom; ruschadagi ―kultura‖ so‗zi 
ham shundan olingan).
XVIII asrdan e‘tiboran kultura so‗zi bilan insonning faoliyati, 
uning aniq bir maqsadga yo‗nalgan fikrlashi tufayli yuzaga kelgan 
barcha narsalar tushunila boshlangan. Biroq mazkur so‗z dastlab 
―insonni tabiatga ta‘siri, inson manfaatlari yo‗lida tabiatni o‗zgartirish, 
ya‘ni yerni ishlash‖ ma‘nosida qo‗llanilgan. Kultura – ijtimoiy-
gumanitar bilishning fundamental tushunchalaridan biri sanaladi. 
Mazkur so‗z XVIII asrning ikkinchi yarmi (―Ma‘rifat asri‖)dan boshlab 
ilmiy termin sifatida iste‘molga kirgan.
38
Madaniyat faqat mavjud 
35
Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 5-жилд. –T.: ЎзМЭ, 2003. – Б. 372-373.
36
Абдуллаев М., Абдуллаева М., Абдураззоқова Г. Мустақиллик: Изоҳли илмий-оммабоп луғат. –Т.: Шарқ, 
1998. –Б.104. 
37
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. II. – Т.: ЎзМЭ, 2006. – Б. 521.
38
Маслова В. А. Лингвокультурология. Учебное пособие для студентов высших учебных заведений. –М., 
2001. –С.12.

---

41 
me‘yor va urf-odatlarga rioya qilish qobiliyatini rivojlantirishni emas, 
balki ularga rioya qilish istagini rag‗batlantirishni ham o‗z ichiga olgan. 
Demak, madaniyat biologik mahsulot emas, balki ijtimoiy mahsulotdir. 
Madaniyat moddiy va ma‘naviy ishlab chiqarish, ijtimoiy va 
o‗zaro munosabatlar, siyosat, oila, axloq, xulq, huquq, ta‘lim, tarbiya, 
ijod, ilm-fan, xizmat ko‗rsatish, turmush tarzi kabilar bilan bog‗liq keng 
qamrovli voqeadir. Shuning uchun u jamiyat bilan birga rivojlanadi, 
jamiyatning taraqqiyot darajasini aks ettiradi. Jamiyatdan tashqarida 
madaniyat yo‗q. Ijtimoiy munosabatlardagi har qanday o‗zgarish 
madaniyatga ta‘sir ko‗rsatadi va u bu munosabatlarning qanday 
natijalarga olib kelishidan xabar beradi. Shu boisdan madaniyat nafaqat 
o‗tmish yoki bugunga, balki kelajakka munosabatdir.
Madaniyat inson faoliyatining ham 
mahsuli, ham 
sifat 
ko‗rsatkichidir. Shu bilan birga insonning o‗zi ham, pirovard natijada 
madaniyat mahsulidir. Hatto, aytish mumkinki, madaniy muhit qanday 
bo‗lsa, inson ham shunday shakllanadi.
Madaniyatning ijodkori, eng avvalo, xalqdir. Xalq madaniyatida 
avlodlar yaratgan moddiy va ma‘naviy boyliklar jamlangan. Ularni 
o‗zlashtirmay, bilmay turib madaniyatli kishi bo‗lib yetishish qiyin. 
Shuning uchun barkamol insonni shakllantirishda madaniyatning o‗rni 
katta.