O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta„lim vazirligi samarqand davlat universiteti

14-mavzu: Tilshunoslikning fizika bilan munosabati. Akustika va 
tilshunoslik
Reja: 
1.Tilshunoslikning 
fizika 
bilan 
munosabati. 
Akustika 
va 
tilshunoslik. 

---

108 
2.Fonetikani o‗rganishda tajribaviy usullar. Nutq intonatsiyasini 
o‗rganishning eksperimental-fonetik usullari. 
Tayanch tushunchalar: tilshunoslikning fizika bilan munosabati, 
akustika, tilshunoslik, fonetikani o„rganishda tajribaviy usullar, nutq,
intonatsiya, eksperimental-fonetik usullar. 
1.Tilshunoslikning fizika bilan munosabati. Akustika va 
tilshunoslik. Fizika – tabiat haqidagi umumiy fan; materiyaning 
tuzilishi, shakli, xossalari va uning harakatlari hamda oʻzaro 
taʼsirlarining umumiy xususiyatlarini oʻrganadi. Bu xususiyatlar barcha 
moddiy tizimlarga xos. Mana shu ma‘noda fizika barcha fanlar, ayniqsa, 
tabiiy fanlar bilan uzviy bog‗liq. Jumladan, fizikaning akustika bo‗limi 
fizikaning fonetika bo‗limi bilan chambarchas aloqadadir. Akustika 
tovushning eshitish xususiyatlarini o‗rganadi. Nutq tovushlari 
akustikaga asoslanadi. Akustikada uch kechim bo‗ladi:1) ikki jismning 
o‗zaro urilishi; 2) natijada havoda tebranish hosil bo‗lishi; 3) uning 
eshitish organiga ta‘siri. Bioakustikada birinchi kechim o‗pkadan kelgan 
havo oqimining nutq organiga urilishi bo‗ladi. Uning qolgan kechimlari 
fizik akustika kechimlari bilan bir xildir. Bioakustika nutq tovushi 
hisoblanadi. Nutq tovushi bir necha xususiyatga ega: 1) tovush 
balandligi 2) tovush kuchi 3) tovush cho‗ziqligi 4) tovush tembri. 
Tovush balandligi o‗pkadan kelgan havoning nutq organiga urilishi 
natijasida hosil bo‗lgan tebranishning sekundlik miqdoriga bog‗li 
bo‗ladi. Havoning sekundlik tebranish miqdori qancha ko‗p bo‗lsa, 
yuzaga kelgan tovush shuncha baland chiqadi va, aksincha. Odatda 
tovush hosil bo‗lish kechimidagi havo tebranishi gs(gers)bilan 
o‗lchanadi. Bir gs.tovush payining berilgan zarbdan bir silkinib qaytishi 
bo‗lib, bu silkinish havoning bir tebranishida aks etadi. Inson 16gs.dan 
20 ming gs.gacha tovushni eshitish qobiliyatiga ega. Undan ortiq gs.li 
tovushlar ultra tovush bo‗lib, uni inson eshita olmaydi. Inson oddiy 
so‗zlashuvda 100gs.dan 400gs.gacha balandlikdagi tovushni qo‗llaydi. 

---

109 
Insonning eng past tovushi bas deb atalib, 40 gs.ga, eng baland tovushi 
saprano deb atalib, 1700gs.ga ega bo‗ladi. 
66
Tovush paylarining ko‗p yoki kam miqdorda tebranishi tovush 
paylaridagi imkoniyatga bog‗liqdir. Tovush paylari yupqa bo‗lsa, ko‗p 
tebranish imkoniyatiga ega bo‗ladi. Uning qalinligi shu imkoniyatni 
chegaralaydi. Odatda bolalar va ayollarning tovush paylari yupqa bo‗lib, 
erkaklarning tovush paylari rasta yoshidan qalinlashadi. Shuning uchun 
erkaklarning tovushi yo‗g‗on va past, ayol va bolalarning tovushi 
ingichka va baland eshitiladi. Tovush kuchi nutq organiga havoning 
bergan zarbi bilan o‗lchanadi. Ammo tovush kuchi tovush balandligi 
emas. Kuchli tovush past bo‗lishi ham mumkin. Tovush kuchi zarbdan 
hosil bo‗lgan tebranishning har bir silkinishidagi zarb yo‗nalish bo‗yicha 
borib qaytish oralig‗i bilan belgilanadi. Uni fiziklar tilida tebranish 
amplitudasi deyiladi. Tebranish amplitudasi detsibal bilan o‗lchanadi. 
Bo‗g‗in unlisida urg‗uning bali yuqori bo‗ladi. 
Tovush cho‗ziqligi o‗pkadan kelgan havoning nutq organiga 
urilish davomiyligi bilan o‗lchanadi, ya‘ni u tovushga ketgan vaqt bilan 
bog‗liq bo‗ladi. Uni bir necha omillar belgilaydi. Nutq tempi tez bo‗lsa, 
undagi tovushlar cho‗ziqligi ancha kam kechadi. Urg‗uli bo‗g‗inlar 
tovushi boshqa bo‗g‗inlar tovushiga nisbatan cho‗ziqroq bo‗ladi. 
So‗zlardan toq bo‗g‗inlar mutlaqo urg‗usiz bo‗lgani uchun qisqa, 
ko‗pincha reduksiyaga uchragan holda qayd etiladi. Tovush cho‗ziqligi 
ularning artikulyatsiya usuli bilan ham bog‗liqdir. Odatda, portlovchi 
tovush oniy, sirg‗aluvchi cho‗ziqroq, sonor va unlilar nisbatan eng 
cho‗ziq tovushlar hisoblanadi. Tovushlar cho‗ziqligi msek.(milliy 
sekund-sekundning mingdan bir bo‗lagi) birligi bilan o‗lchanadi. 
Tovush tembri (sifati) qator tovush tonlari xususiyati bilan o‗lchanadi. 
Tovush tonlari asosiy ton, yordamchi ton, shovqindan iborat. Asosiy 
ton tovush payining tebranishi va uning havoga ko‗chishidan iboratdir. 
Yordamchi ton oberton va yordamchi ton komponentlariga bo‗linadi, 
oberton (parsial ton ham deyiladi) tovush paylarining ma‘lum qismlari 
66
Mиртожиев М. Ўзбек тили фонетикаси. –Тошкент: Фан, 2013.–Б.18-22. 

---

110 
tebranishi va uning havoga asosiy ton tebranishi bilan birga ko‗chishidir. 
Asosiy ton bilan birga oberton kishi tovushini hosil qiladi, shuningdek 
tovushning ayrim shaxsga xos individualligini shakllantiradi. Rezonator 
ton esa asosiy va obertonning xalqum, og‗iz, burun devorlariga urilib 
qaytgandagi tebranishdan yuzaga keladi. U, ayniqsa, sonantlar 
shakllanishida hal qiluvchi rol o‗ynaydi. Rezonator ton ashulachilar 
faoliyatida muhim ahamiyatga ega. Zal, auditoriya, machit, cherkov 
kabilar qurilishida ham ularning rezonator ton hosil qilishi hisobga 
olinadi. U ovozni jarangdor, yoqimli va yuqori chastotali qilib beradi. 
Shovqin tovush paylari ishtirokisiz boshqa nutq organlarida, havo ularga 
urilishi natijasida hosil bo‗ladi.