O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta„lim vazirligi samarqand davlat universiteti
Yüklə 1,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2. Afaziya va uning turlari. Afaziya – bu bosh miyaning
shikastlanishi natijasida nutqni to‗liq yoki qisman yo‗qotishdir. Afaziya (yunoncha a - inkor qo‗shimchasi, phasis – nutq, ya‘ni gapira olmaslik, so‗zlash qobiliyatining buzilishi). Afaziyaga bosh miya po‗stloq qavatidagi so‗zlashish markazining o‗zgarishi sabab bo‗ladi. Afaziyaning motor afaziya, sensor afaziya, amnestik afaziya, akustik- mnestik afaziya kabi turlari mavjud. Motor afaziya inson miyasidagi Broka markazining shikastlanishi natijasida yuzaga keladi. Afaziyaning bu turida afaziyaga chalinganlar nutqni tushuna oladi, lekin gapirmoqchi bo‗lganda so‗zlarni topa olmasligi sababli gapira olmaydi. Motor afaziya bosh miya o‗ng yarim shar maydonini harakatga keltiruvchi a‗zolarning shikastlanishi natijasida yuzaga keladi. Harakatga keltiruvchi markaz Broka markazidir. 1)Afferent motor afaziya orqa markaziy va bosh miya po‗stlog‗ining tepa qismi shikastlanishi natijasida yuzaga keladi. Afferent motor afaziya (afferent – olib kiruvchi, afferentlar – asab tugallanmalari). Afferent uchun tovushni tanlash zanjirining buzilishi xosdir. Shuning uchun afaziyaning bu turi tovushlar tarkibini buzilishi kabi o‗ziga xos xususiyatlarga ega. Dastlabki davri nutq organlariga yaqin ko‗rib bo‗lmaydigan kamchiliklarni o‗z ichiga oladi. 88 Akustik-mnestik afaziya – bu nutqiy ma‘lumotni ushlab qolish hajmining buzilishi, eshitish va nutqqa oid xotiraning tormozlanishidir. U chap chakkaning o‗rta qismlarining shikastlanishida yuzaga kelishi mumkin. Bu uzun, besh-yettidan ortiq so‗zlardan tashkil topgan ko‗p bo‗g‗inli gaplarni tushunishdagi qiyinchiliklarga olib keladi. Bunda eshitib saqlab qolish qobiliyati to‗xtab qolishi yoki hajmi torayishi mumkin. Optik-mnestik afaziya – bu ko‗rib eslab qolish xotirasining buzilishi, so‗zlar obrazini ko‗rishning susayishidir. Predmetlar va ularni nomlanishini, harakatlarni nomlanishini osonligini saqlangan holda, qiyinchiliklarni yuzaga kelishida namoyon bo‗ladi. U miya chap yarim shari chakka qismining orqa ostki qismining shikastlanishida yuzaga keladi. Amnestik afaziya - bosh suyagining chakka tepa qismi atrofi shikastlanishi natijasida yuzaga keladi. Kamchiligi ular narsalarning nomlarini qiyinchilik bilan saqlab qoladi. Afaziyaga chalingan bo‗lsa ham, ularning ma‘nosini biladi va ishlata oladi. Bunday afaziyaga chalingan bemorga kalit ko‗rsatilsa, ularni nomlay olmaydi, lekin javob beradi. Bu nima deb so‗ralganda hech bo‗lmaganda kalit ochiq yoki yopiq deya aylanma harakat qiladi. Amnestika kuchli ta‘sir ko‗rsatishi natijasida og‗zaki parafaziya yuz beradi. Semantik afaziyaning asosida nutqni simultan tahlil qilish va uni sintez qilish yotadi. U miya chap yarim sharining yuqori chakka, gardan qismlarining uchlamchi zonalarining shikastlanishida yuzaga kelishi mumkin. Semantik afaziya – bu grammatik murakkab iboralar ma‘nosini anglash, fleksiyalar yordamida ifodalanuvchi so‗zlar o‗rtasidagi munosabatlar, atributiv konstruksiyalar buzilishi bilan xarakterlanuvchi simptom majmuyidir. Xullas, bosh miyaning shikastlanishi nutqimizga o‗z ta‘sirini ko‗rsatmasdan qolmaydi. Bu shikastlanish natijasida nutqimizda turli xil nutqiy kamchiliklar: nutqning yo‗qolishi, eshitish qobiliyatining susayishi va idrok qila olmaslik, ya‘ni fikr yurita olmaslik kabilar 89 yuzaga keladi. Bu kamchiliklar tilning fonetik, leksik, morfologik, sintaktik va semantik sathlarida namoyon bo‗ladi. Miya nutq zonasining zararlanishi va buning natijasida nutqiy faoliyatning buzilishi masalasi bobokalonlarimiz Ibn Sino, Beruniy asarlarida qayd etilgan va mazkur kasalni davolashga e‘tibor bergan bo‗lsalar-da, lekin u alohida fan tarmog‗i sifatida shakllana olmadi. Miya zararlanishining nutqqa ta‘siri muammosi izchil ravishda XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab o‗rganildi. Neyropsixologiya va u bilan bog‗liq neyrolingvistika maxsus fan sifatida yaqindagina – o‗tgan asrning 70-yillarida shakllandi. Bu fanning vujudga kelishida A.A.Leontyev, A.R.Luriya, E.S.Beyn, R.M.Boskis, Ye.N.Venarskaya, O.S.Vinogradova, N.A.Eysler singari olimlarning xizmati katta. Neyrolingvistika fani bo‗yicha to‗liq ma‘lumot beruvchi ilk kitob A.R.Luriya tomonidan yozildi. 56 Nutqiy axborot jarayoni, ya‘ni kishilarning o‗zaro nutq yordamida bir-biriga axborot berish va bir- biridan axborot qabul qilish jarayoni bir qancha fanlarning o‗rganish obyekti sanaladi. Xususan, bu jarayon tilshunoslik va psixologiya fanlari tomonidan chuqur o‗rganilgan. Tilshunoslik kishilarning asosiy aloqa vositasi bo‗lgan til va uning bevosita aloqa-aralashuv jarayonida voqelanuvchi nutqni ajratgan holda, ichki tuzilish, tuzilish birliklari, mazkur tuzilish birliklarining nutqiy jarayonda turli-tuman voqelanishi, ―ichki tuzilish‖dan ―tashqi tuzilish‖ga o‗tishning asosiy bosqichlari va yuqoridagi ikki tuzilishning o‗zaro munosabatlari kabi qator masalalarni atroflicha o‗rgandi. Inson borliqni ongida aks ettiradi. Aks ettirish sezgi organlari yordamida amalga oshiriladi. Sezgi organlari esa tashqi olam haqida muayyan axborotlarni miyaga uzatadi. Miya bu axborotlarni umumlashtiradi. Ko‗rinadiki, obyektiv olamni aks ettirish jarayoni markaziy nerv sistemasi, bosh miya orqali yuzaga chiqadi. Nerv sistemasi, odatda, ikki guruhdagi nerv sistemalarini o‗z ichiga oladi: 1) markaziy nerv sistemasi; 2) chegara nerv sistemasi. Borliq haqida axborot beruvchi nutq va uni tushunish chegara nerv sistemalarining markazga qarab yo‗nalishi orqali amalga oshiriladi. Chegara nerv 56 Лурия А.Р. Основные проблемы нейролингвистики. – М., 1975. 90 sistemalari markaziy nerv sistemalariga obyektiv borliqdagi narsa va hodisalarning muayyan belgilari haqidagi ma‘lumotni beradi. Shuning uchun chegara nerv sistemasiga aloqador a‘zolarni tahlil qiluvchilar (analizatorlar) deb yuritiladi. Ular ko‗rish, eshitish, ta‘m bilish a‘zolari sanaladi. Har bir analizatorda ikki turdagi nerv strukturasi ajratiladi:1) axborotni mazkur sezgi organidan bosh miya pardasiga eltuvchi struktura; 2) borliq predmetlariga yo‗naltiruvchi struktura (miyaning bilish zonasi). Uchinchi sath sifatida murakkab anatomik tuzilishga ega til pardasi zonasi ajraladi. Bu zonada miyaning turli analizatorlaridan kelgan belgilar kompleksi birlashtiriladi, natijada sezgi hissiyotidan til umumlashmasiga o‗tish imkoni tug‗iladi. Nutq hosil qilish, til xulqi aks harakat: markazdan chegaraga tomon harakat orqali yuzaga chiqadi. Miya analizatorlari qoplangan zonada shakllangan nutqiy dastur nutq praksizi zonasida konkretlashadi va nutq organlari (shuningdek, yozma nutqni yuzaga chiqaruvchi sistema) ishtirokida proyeksiya harakat sistemasi yordamida yuzaga chiqadi. Miyaning praksiyali sistemasidan (sensor yoki harakatlanuvchi) farqli ravishda gnostik-praksik parda va pardali analizatorlarni yopish zonasi funksional asimmetriya bilan xarakterlanadi: til sistemasi va nutq orqali ifodalangan tafakkur esa uning yarimshari bilan bog‗langan. Inson miyasi murakkab funksional sistema bo‗lib, eng kamida uchta asosiy blok ishtirokida muttasil faoliyat ko‗rsatadi. Ulardan biri pardaning tetiklanishini ta‘minlaydi va tanlash, selektiv faoliyat shaklini uzoq amalga oshirish imkonini beradi. Boshqasi axborotni olish, qayta ishlash va saqlashni ta‘minlaydi. Uchinchisi esa faoliyatni programmalashtirish, boshqarish va nazorat qilish vazifasini bajaradi. Yuqorida bayon qilingan bloklarning zararlanishi ularning bir me‘yordagi vazifasiga salbiy ta‘sir etadi. Birinchi blokka mansub apparatlarning zararlanishi psixik faoliyatni tanlash, selektiv imkoniyatini cheklaydi. Ikkinchi blok apparatlarining zararlanishi axborotni qabul qilish, qayta ishlash va saqlash qobiliyatini yo‗qotadi. Uchinchi blokning zararlanishi esa programmalashtirish, barqaror ravishda boshqarish va nazorat qilish imkonini cheklaydi. 91 Ko‗rinadiki, miyadagi har qanday zararlanish inson faoliyatining ma‘lum qismiga salbiy ta‘sir ko‗rsatadi. Sensor proyeksiya sistemasining zararlanishi eshitish va ko‗rish organining kuchsizlanishiga olib keladi. Buning natijasida og‗zaki va yozma nutqni qabul qilish imkoni pasayadi. Nutqiy agnoziya holatida bemor ko‗rish va eshitish qobiliyatini yaxshi saqlagan holda, ona tilining tovush «qiyofasi»ni (nutqiy eshitish agnoziyasi) yoki yozma nutqda harf ko‗rinishini (nutqiy ko‗rish agnoziyasi) unutadi. Bunday vaqtda bemor gapirishi yoki yozishi mumkin. Nutqiy eshitish agnoziyasiga uchragan bemor o‗qishi, nutqiy ko‗rish agnoziyasiga uchragan bemor esa og‗zaki nutqini tushuntirish mumkin. Nutqiy apraksiya ro‗y berganda esa teskari holatga duch kelinadi. Bu vaqtda bemorning nutq organlari harakati va yozish harakati buziladi, tovush va so‗zlarni talaffuz qilolmaydi va yozolmaydi. Lekin atrofdagi odamlar nutqini tushunish, yozuvlarini o‗qish qobiliyati saqlanib qolishi mumkin. Analizatorlar yopqichlarining parda zonasi zararlanganda afaziya holati kuchayadi. Bu vaqtda har qanday nutqiy faoliyat: eshitish, ko‗rish faoliyati ham, talaffuz qilish, o‗qish faoliyati ham so‗nadi. Agar zararlanish manbai o‗rtacha bo‗lsa, bemorning so‗zda tovushni farqlash qobiliyati yo‗qoladi. Fonetik jihatdan yaqin so‗zlarni aralashtirib yuboradi. Ba‘zan afaziya holatida eshitgan yoki o‗qigan narsalarning ma‘nosini tushunmagan holda mexanik ravishda takrorlashi mumkin. Neyrolingvistika uchun ikki til va ko‗p til egalarining (poliglotlarning) miyasi zararlanishi katta material beradi. Bu vaqtda bemor bir tilni ma‘lum darajada saqlagan holda, ikkinchi tilni butunlay unutishi yoki bir necha tillarning birliklarini aralashtirib yuborishi mumkin. Neyrolingvistika yuqoridagi holatlarni aniqlash orqali bemorlarni samarali davolash uchun katta imkoniyat yaratib beradi. Lingvistika va tibbiyotning qo‗lga kiritgan yangi-yangi yutuqlari neyrolingvistikaning tekshirish usullarini takomillashtirib boradi. Hozirgi kunda neyrolingvistika psixolingvistika, neyropsixologiya, neyrofiziologiya, psixoakustika, kibernetika kabi oraliq fanlar g‗oyalari 92 va metodlaridan barakali oziqlanmoqda. Shunday qilib, neyrolingvistika insonning olamni belgilashtirish tabiatini kompleks ravishda o‗rganishning bir tarmog‗i sifatida rivojlanib bormoqda. Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 1. Tilshunoslikni biologiya tarkibidagi fan sifatida tilni biologik hodisa sifatida o‗rgangan yo‗nalish? 2.Tilshunoslik va nevrologiya oralig‗idagi fan. 3. Nutq tovushlarining artikulyatsion belgisi qaysi fanda ham o‗rganiladi. 4.Neyrolingvistika haqida kim 1-ma‘lumot bergan? 5. Afaziyaning qanday turlari bor? 6.Afaziyaning qaysi turida bemor narsaning nomini esdan chiqaradi, biroq narsaning ko‗rinishini ko‗rsatib bera oladi? 7.Afaziyaning qaysi turida bemor nutqni tushuna oladi, biroq so‗zlarni topolmay qiynaladi? Yüklə 1,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|