O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta„lim vazirligi samarqand davlat universiteti
Bolalar nutqining rivojlanish xususiyatlari
Yüklə 1,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3. Bolalar nutqining rivojlanish xususiyatlari. Bolaning nutqi
kattalar nutqi asosida rivojlanib boradi. Nutqining to‗g‗ri shakllanishi atrofdagilar nutqiga, nutqiy tajribaga, to‗g‗ri nutq muhiti va ta‘lim- tarbiyaga bog‗liq. Nutq tug‗ma qobiliyat emas, balki hayot davomida bolaning jismoniy va aqliy rivojlanishi bilan parallel ravishda shakllanib boradi. Nutq buzilishlarini o‗rganish, tushunish uchun bola nutqining normal rivojlanish yo‗lini, bu jarayonning o‗ziga xos xususiyatlarini, nutqning muvaffaqiyatli shakllanishida katta rol o‗ynovchi sharoitni bilish lozim. 75 Bundan tashqari bola nutqining rivojlanish davrlarini aniq bilish zarur. Bu esa nutqning rivojlanishi jarayonidagi u yoki bu kamchiliklarni o‗z vaqtida bilish va aniqlash uchun kerak bo‗ladi. Masalan, 1 yosh-u 4 oylik bola gapirmayapti. Pedagog bolaning normal rivojlanishida birinchi so‗zlar qachon paydo bo‗lishini bilsa, u holda u bu bolaning normal yoki nonormal rivojlanayotganini hal qila oladi. Bola nutqining rivojlanish xususiyatlarini bilish, nutq buzilishlariga to‗g‗ri diagnoz qo‗yish uchun ham zarurdir. Ba‘zi mutaxasislar uch yoshli bolaning tovush talaffuzidagi kamchiliklarni bartaraf etish uchun uni logoped qabuliga yuboradilar. Bu to‗g‗rimi? Yo‗q, albatta. Chunki nutqi normal rivojlanayotgan bolaga hali bu yoshda ba‘zi bir tovushlarni noto‗g‗ri talaffuz etish xos bo‗ladi. Bu ko‗rinish fiziologik dislasiya deb atalib, bu shu yoshdagi bolalarda artikulyatsiya apparatining hali yetarli darajada shakllanmaganligini bildiradi. Nutq kamchiliklarini bartaraf etishda to‗g‗ri va aniq tarbiyaviy-tuzatish ish rejasini tuzish uchun bola nutqining rivojlanish qonuniyatlarini yana bir karra bilish zarur hisoblanadi. Olimlar bola nutqining shakllanish davrlarini turlicha ko‗rsatadilar, ularni har xil nomlaydilar va har birining yosh chegaralarini turlicha ifodalaydilar. G.L. Rozengrad-Pupko bolada nutq rivojlanishini ikki davrga ajratadi: 1) tayyorlov davri (2 yoshgacha); 2) nutqning mustaqil shakllanish davri. A.N. Leontev bola nutqining shakllanishini 4 davrga bo‗lib ko‗rsatadi; 1) tayyorgarlik davri - 1 yoshgacha; 2) bog‗chagacha bo‗lgan davr- 3 yoshgacha; 3) maktabgacha bo‗lgan davr-7 yoshgacha; 4) maktab davri. Quyida bu davrlarning to‗liq tavsifi ustida to‗xtalib o‗tamiz. Shunday qilib, birinchi davr - tayyorgarlik davri (bola tug‗ilgandan bir yoshgacha). Bola tug‗ilgan daqiqadan boshlab ovoz chiqaradi. Bu ovoz qichqiriq va yig‗idan iborat va odam nutqidan uzoq bo‗ladi. Lekin ana 76 shu qichqiriq va yig‗i nutq apparatining 3 bo‗limini (nafas olish, ovoz hosil bo‗lish, artikulyatsion) rivojlanishida katta rol o‗ynaydi. Ikki hafta o‗tgach, bola gapirayotgan odamning ovoziga e‘tibor bera boshlaydi. Unga gapirayotganda quloq soladi, yig‗lashdan to‗xtaydi. Bir oyligining oxiriga borib, uni mayin qo‗shiq (alla) ostida tinchlantirish mumkin bo‗lib qoladi. Keyinchalik u boshini gapirayotgan odam tomonga buradi yoki uni ko‗zlari bilan kuzatadi. Tez kunda bola intonatsiyaga e‘tibor bera boshlaydi: mayin gapirganda tinchlanadi, keskin intonatsiyaga yig‗laydi. 2 oylik atrofida gu-gulash, 3-oyning boshida bo‗g‗inlarning talaffuzi paydo bo‗ladi (aga-aga, ta-ta, ba-ba va boshqalar). Bunda tovushlar birikmasi aniq artikulyatsiya qilinmaydi. Bola besh oyligida tovushlarni eshitadi. Atrofdagilarning lablari artikulyatsion harakatini ko‗rib unga taqlid qilishga harakat qiladi. Olti oyligidan boshlab bola taqlid qilish orqali ba‘zi bo‗g‗inlarni (na-na-na, be-be-be, da-da-da va boshqa) talaffuz eta boshlaydi. Keyinchalik bola taqlid qilish orqali nutqning xilma-xil birliklarini asta-sekin o‗zlashtira boshlaydi. Bunda bola nafaqat fonemalarni, balki nutqning sur‘at, ritm, ton, musiqaviyligi, ifodaliligini o‗zlashtiradi. Ikkinchi yarim yillikda bola ba‘zi bir tovushlar birikmasini idrok qila boshlaydi va ularni predmetlar yoki harakatlar bilan bog‗laydi (bu, ma, bey). Bola yetti-to‗qqiz oyligida kattalar ortidan turli xil bog‗inlarni qaytara boshlaydi. O‗n-o‗n bir oyligida so‗zlarning o‗ziga reaksiya paydo bo‗la boshlaydi. Bu vaqtda bola nutqi shakllanayotgan shart-sharoitlar (kattalarning to‗g‗ri nutqi va boshqa) muhim ahamiyat kasb eta boshlaydi. Bir yoshning oxiridan boshlab bolada faol nutq rivojlana boshlaydi, birinchi so‗zlar paydo bo‗ladi. Ammo bu so‗zlar ko‗pincha faqat bolaga, uning yaqinlariga tushunarli bo‗ladi. Ikkinchi davr – bog‗chagacha bo‗lgan davr (bir yoshdan 3 yoshgacha) Bolada birinchi so‗zlar paydo bo‗lgandan so‗ng, tayyorlov davri tugab, faol nutqni egallash davri boshlanadi. Bu vaqtda bola atrofdagilar artikulyatsiyasiga e‘tibor beradi. U gapirayotganlar orqasidan so‗zlarni ko‗p marotaba takrorlaydi va o‗zi ham so‗zlarni talaffuz qiladi. Talaffuz vaqtida bola ba‘zi tovushlarni noto‗g‗ri talqin etadi, o‗rnini almashtiradi 77 yoki o‗z nutqida qo‗llamaydi. Bu vaqtda bola bir so‗z yoki tovushlar birikmasi bilan predmetni ham, iltimosni ham, his-tuyg‗uni ham ifodalashi mumkin. Bola hayotining 2-3-yiliga kelib, uning lug‗at boyligi sezilarli darajada boyib boradi. Shuni ta‘kidlash kerakki, ko‗pgina xilma-xil tadqiqotchilar bola lug‗at boyligining o‗sib borishida turli raqamli ma‘lumotlarni ko‗rsatadilar. Eng keng tarqalgan ma‘lumotga ko‗ra, bolalarning lug‗at boyligini bog‗chagacha bo‗lgan davrda o‗sishi quyidagi raqamlarni ko‗rsatadi: 1 yosh-u 6 oyda –10-15 ta so‗z, 2-yilning oxiriga kelib – 300 ta so‗z, 3 yoshga borganda – 1000 ta so‗z. Bola hayotining 3-yiliga kelib, nutqning grammatik tomoni shakllana boshlaydi. Avval bola o‗z xohish va iltimoslarini bir so‗z bilan ifodalaydi. Keyinchalik bir, ikkita so‗zdan iborat sodda jumlalar tuza boshlaydi. Yüklə 1,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|