6-mavzu: Elektromagnit tebranishlar va to‘lqinlar.
Kvant fizikasining asoslari
222
R L C
1-rasm.
Mashg‘ulot rejasi:
1.
Elektromagnit tebranishlar. Tebranish konturi.
2.
Elektromagnit to‘lqinlar.
3.
Kvant fizikasining asoslari.
Tebranishlarni o‘rganishda biz aytgan edikki, fizikaviy
tabiatga qarab tebranishlar ikkiga, ya’ni mexanik va
elektromagnit tebranishlarga bo‘linadi.
Elektromagnit tebranishlar deb zaryadlar, toklar, elektr va
magnit maydonlari kuchlanganliklarining o‘zaro bog‘liq, davriy
tebranishiga aytiladi.
Shunga o‘xshash jarayonlar tebranish konturi deb ataluvchi
sistemada elektr tebranishlari hosil bo‘lganda ro‘y beradi.
Tebranish konturi har qanday radiotexnik qurilmaning
ajralmas qismi hisoblanadi.
Sig‘imi C, induktivligi L va qarshiligi R bo‘lgan konturdagi
elektromagnit tebranishlarning davri T quyidagi formula bilan
aniqlanadi:
2
2
1
2
−
=
L
R
LC
T
π
Agar konturning qarshiligi juda kichik deb
LC
L
R
1
2
2
<<
olinsa, unda tebranish davri quyidagicha bo‘ladi:
LC
T
π
2
=
.
Agar konturning qarshiligi R nolga teng bo‘lmasa, tebranish
so‘nuvchi bo‘ladi. hozirgi vaqtda so‘nmas tebranishlarni hosil
qilish uchun avtotebranishli sistemalar ishlatiladi.
Elektromagnit to‘lqinlarning mavjudligi Maksvell
tenglamalaridan kelib chiqadi.
Maksvell nazariyasiga muvofiq elektromagnit to‘lqinlarning
muhitda tarqalishi tezligi, muhitning elektr va magnit
xususiyatlari bilan belgilanadi:
εµ
µ
ε
0
0
1
=
v
Agar elektromagnit to‘lqin vakuumda tarqalayotgan bo‘lsa,
1
=
ε
,
1
=
µ
demak, elektromagnit to‘lqining vakuumdagi tarqalish
tezligi quyidagicha bo‘ladi:
с
м
C
8
7
7
0
0
10
3
10
4
10
85
,
8
1
1
⋅
=
⋅
⋅
⋅
=
=
−
−
π
µ
ε
Agar bir jinsli muhitda elektromagnit to‘lqining tarqalish
tezligi
1
v
, tebranish davri
T
va to‘lqin uzunligi
λ
bo‘lsa, u paytda:
T
v
⋅
=
λ
Bizni o‘rab olgan makon elektromagnit nurlanish bilan
to‘lgan. Quyosh, jismlar, radiostansiya antennalari va telekizion
223
uzatkichlar va hakozalar elektromagnit to‘lqin chiqaradilar. Bu
to‘lqinlar chastotalariga qarab radioto‘lqinlar, infraqizil nurlar,
ko‘rinadigan yorug‘lik nurlari, ultrabinafsha va rentgen nurlari va
γ
- nurlar deb ataladi.
Yorug‘likning yutilishi va nurlanishi atom va molekulalardagi
zaryadlangan zarrachalarning tebranishi natijasida ro‘y beradi.
M.Plank nazariyasi asosida, nurlanish jarayonida yorug‘lik
uzluksiz emas, balki alohida ulushlar – kvantlar sifatida
chiqariladi.
Kvant energiyasining miqdori nurlanish chastotasiga to‘g‘ri
proporsionaldir:
ν
ε
⋅
=
h
bu yerda
с
Ж
h
⋅
⋅
=
−
34
10
62
,
6
- Plank doimiysi yoki kvant ta’siri;
ν
- yorug‘likning chastotasi.
Moddaning yorug‘lik ta’sirida elektronlar chiqarish hodisasi
fotoelektrik effekt yoki fotoeffekt deyiladi. Bu hodisani 1887 yilda
G.Gers ochgan va 1888 yilda A.G.Stoletov tomonidan tekshirilgan.
Elektron yutgan fotonning energiyasi
ν
⋅
h
elektronning
metalidan chiqish ishi A ni bajarishiga sarflanadi. Bu energiyaning
qolgan qismi fotolektronning kinetik energiyasiga
2
2
mv
ga
sarflanadi, ya’ni:
A
mv
h
+
=
⋅
2
2
ν
Bu formula Eynshteyn tenglamasi deyiladi. Eynshteyn
tenglamasi fotoeffekt hodisasi uchun energiya saqlanish qonunini
ifodalaydi.
Fotoeffektning “qizil chegarasi”ni quyidagi formulalar
aniqlanadilar, ya’ni:
h
A
=
0
ν
yoki
λ
λ
hc
=
0
Yorug‘likning chiqishida va yutilishida namoyon bo‘ladigan
xossalari korpuskulyar xossalar deb ataladi. Yorug‘lik
zarrachasining o‘zi esa foton yoki yorug‘lik kvanti deyiladi.
Foton, xuddi zarrachalar kabi, energiyaning muayyan
porsiyasiga ega va uning energiyasi quyidagicha ifodalanadi:
ν
ε
⋅
=
h
Nisbiylik nazariyasiga ko‘ra, energiya bilan massa orasidagi
bog‘lanish quyidagicha bo‘ladi:
2
c
m
⋅
=
ε
Plank gipotezasiga muvofiq fotonni energiyasi quyidagi
formulalar bilan aniqlanadi:
2
c
m
⋅
=
ε
;
ν
ε
⋅
=
h
Fotonni massasi
2
c
h
m
ν
⋅
=
yoki
ν
λ ⋅
=
c
bo‘lsa,
λ
⋅
=
c
h
m
Fotonning impulsi
224
c
m
P
⋅
=
;
c
h
P
ν
⋅
=
yoki
λ
h
P
=
Yorug‘lik chastotasi qanchalik katta bo‘lsa, fotonning
energiyasi va impulsi shunchalik katta va yorug‘likning
korpuskulyar xossalari shunchalik yaqqol namoyon bo‘ladi.
Masalalar: 11.41; 11.72; 11.130; 18.4; 19.1; 19.14.
Mustaqil ish: 11.65; 11.108; 18.1; 18.12; 19.5; 19.20; 19.39.
Masalalar yechish namunalari:
1-masala. Tebranish konturi
мкФ
48
sig‘imili kondensator va
мГн
12
induktivlikli g‘altakdan tuzilgan bo‘lsa, konturning xususiy
tebranish chastotasi topilsin.
Berilgan:
Ф
мкФ
C
6
10
48
48
−
⋅
=
=
Гн
мГн
L
3
10
2
,
1
2
,
1
−
⋅
=
=
?
−
ν
Yechilishi: Konturning tebranish chastotasi:
T
1
=
ν
(1)
bu yerda: T – konturning xususiy tebranish davri.
Tomson formulasidan tebranish davri:
LC
T
π
2
=
(2)
(1)
formulaga davrni formulasini qo‘ysak, quyidagi formula
kelib chiqadi:
LC
π
ν
2
1
=
Hisoblash:
Гц
663
10
48
10
2
,
1
14
,
3
2
1
6
3
=
⋅
⋅
⋅
⋅
=
−
−
ν
2-masala. Priyomnikning tebranish konturi
пФ
200
sig‘imli
yassi kondensator va
МГн
5
induktivli g‘altakdan tuzilgan. Shu
kontur qanday to‘lqin uzunlikka moslashgan. Agar kondensator
qoplamalari oralig‘iga parafin shimdirilgan qog‘oz to‘ldirilsa,
kontur qanday to‘lqin uzunligiga moslashadi. Parafining nisbiy
dielektrik singdiruvchanligi 2 ga va elektromagnit to‘lqinning
tarqalish tezligi
с
м
8
10
3
⋅
ga teng.
Berilgan:
Ф
пФ
C
10
10
2
200
−
⋅
=
=
Гн
мГн
L
3
10
5
5
−
⋅
=
=
2
=
ε
;
с
м
v
8
10
3
⋅
=
?
−
A
Yechilishi: Elektromagnit to‘lqin tarqalish tezligi v , to‘lqin
uzunligi
λ
va davri
T
bilan quyidagi bog‘lanishga ega:
T
v
λ
=
, bundan
T
v
⋅
=
λ
225
Elektromagnit to‘lg‘inning davri T konturning tebranish
davriga teng bo‘lganligi uchun, u Tomson formulasidan
aniqlanadi:
LC
T
π
2
=
Tebranish davri T ni o‘rniga qo‘yilsa, quydiagi kelib chiqadi:
LC
v
T
v
π
λ
2
=
⋅
=
.
Hisoblash:
м
1874
10
2
10
5
10
3
14
,
,
3
2
10
3
8
=
⋅
⋅
⋅
⋅
⋅
⋅
=
−
−
λ
Agar havo kondensator qoplamlarining oralig‘i nisbiy
dielektrik singdiruvchanligi
ε
bo‘lgan modda bilan to‘ldirilsa,
uning sig‘imi
ε
marta ortadi, ya’ni
С
С
ε
=
1
. U vaqtda kontur
moslshagan elektromagnit to‘lqining to‘lqin uzunligi quyidagiga
teng bo‘ladi:
ε
λ
ε
π
ε
π
π
λ
=
⋅
=
=
=
LC
v
C
L
v
LC
v
2
2
2
1
1
1
Kattaliklarni o‘rniga qo‘yib hisoblaymiz:
м
м
2656
2
1874
1
=
=
λ
.
3-masala. Metall sirtidan 3B teskari potensial bilan butunlay
ushlanadigan elektronlarni ajratuvchi yorug‘likning chastotasi
topilsin. Mazkur metallning fotoeffekti tushayotgan yorug‘lik
chastotasi
Гц
14
10
6
⋅
bo‘lganda boshlanadi. Bu metalldan elektron
chiqayotganda bajariladigan ish topilsin.
Berilgan:
В
U
3
=
Гц
14
0
10
6
⋅
=
ν
?
−
A
Yechilishi: Yorug‘lik chastotasi
0
ν
bo‘lganda fotoeffekt
boshlanganligidan, bundan elektron chiqish ishi:
0
ν
⋅
=
h
A
;
эВ
A
48
,
2
10
6
,
1
10
6
10
62
,
6
19
14
34
=
⋅
⋅
⋅
⋅
=
−
−
Eynshteyn tenglamasi asosida:
2
2
mv
А
h
+
=
⋅
ν
Uchib chiquvchi elektronlarni ushlab qolish uchun tutuvchi
elektr maydoni berish zarur:
2
2
mv
eU
=
Shunday qilib,
eU
А
h
+
=
⋅
ν
bundan
h
eU
А
+
=
ν
Hisoblash:
Гц
14
34
19
10
2
,
13
10
62
,
6
3
10
6
,
1
38
,
2
⋅
=
⋅
⋅
⋅
+
=
−
−
ν
.
Masalalar: 11.41; 11.72; 11.130; 18.4; 19.1; 19.14.
Mustaqil yechish uchun masalalar: 11.65; 11.108; 18.1;
18.12; 19.5; 19.20; 19.39.
226
227
Dostları ilə paylaş: |