O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti psixologiya va ijtimoiy fanlar fakulteti

GUTMAN SHKALASI
Gutman shkalasi asosida kulimitiv g’oya yotadi. Ba’zi bir fikr punktlar shkalalashtirilgan o’zgaruvchan belgilarni bir detalli kontinidlida ko’proq «yuklamaga» ega, boshqalari-kamroq «Gutman shaklida» qilgan shkalalashtirish modeli ideal holatda respondent ko’proq yuklamali punktga rozi bo’lgach kamrog’iga ham rozi bo’ladi. Shunday qilib respondentni maksimal shkalali balki bilishi uni javoblarini mazmunini to’liq shakllashtiradi. Shkalalashtirilgan o’zgaruvchan belgi albatta ko’rsatma emas, u xatti-harakatni ham ko’rsatishi mumkin. Masalan, nevrozni belgilarini tasvirlab beradi. (uyqusizlik, ko’ngil aynish qo’rquv va h.)
Gutman tanlab qilgan jarayonda odatda finotomik so’rovlarni yig’indisi ya’ni faqat 2 ta javob ha, yo’q, roziman, rozi emasman ishlatiladi. Savollar yoki tasdiqlarni yig’indisi Gutman shkalasini tashkil qilib, beshta muhim xususiyatga ega. Ijobiy javoblarni bo’lish mumkinligi shkalalashtirilgan (latent) mazmun bilan oshadi. Shunga ko’ra katta shkala balliga ega bo’lgan subyektlar ya’ni latent o’zgarishlarning ahamiyati katta bo’lsa har bir savolga ijobiy javob berish imkoniyati ko’payadi. Buni quyidagi misolda ko’rish mumkin.

1. 
   Bo’yingiz 1,50 m.dan ziyodmi.
   
2. 
   Bo’yingiz 1,60 m.dan ortiqmi.
   
3. 
   Bo’yingiz 1,70m.dan ortiqmi.
   

Bu so’rovlar gutman shkalasini yaqqolroq ifodalaydi. Agar 1,70 da oshiq bo’lsa 1 va 2 yoshga oson javob beradi.
4 ta gipotetik respondentni bo’yi bo’yicha savollarga javobi

Savol № respondent	1	2	3
A	+	+	+
B	+	+	+
V	+	-	-
G	-	-	-

Agar respondentlar va savollarni latent o’zgaruvchanlik bo’yicha bitta shkalaga joylashtirgan respondent shkaladagi holatiga ko’ra javob beradi. 3 ga javob bergani 2 lasiga ham javob beradi. Ijobiy javoblar shunda ko’p bo’ladiki, agar o’zgaruvchanlik shkalasi yuqori bo’lsa.
Gutman shkalasi yaxshi ishlashi uchun 1) Ijobiy javoblar imkoniyati savollar mazmuniga ko’ra yuqori bo’ladi. Gutman shkalasini keyingi tuzish jarayoni ma’lumotlarni Gutman shkalasiga mos kelishini aniqlashdir.


Савол 1

Савол 2

Савол 3

past bo’ylab yuqori bo’ylab

Респондент С

РеспондентД

Респондент Б

Респондент А

4 ta respondent bo’yi uchun. Gutman shkalasi. Aytaylik qandaydir sosiolog o’zgaruvchan yaxshi holatni o’lchamoqchi, uni jamiyat normalariga moslashtirmoqchi.
Savollar quyidagicha:

1. 
   Siz xonaga kirishdan oldin taqillatasizmi? (to’g’ri, noto’g’ri)
   
2. 
   Muhokamada siz fikringizni so’rasa aytasizmi (to’g’ri, noto’g’ri)
   
3. 
   Agar sizni haqqoniy tanbehingiz sizga boshqalarni boshqacha chegaralanganday tuyulsa jim turasizmi (to’g’ri, noto’g’ri)
   

Aytish mumkinki tadqiqotchi tuzgan savollardan ba’zilari ijtimoiy birovchalik yoki konforizmga oidkelishi mumkin. Ammo biz bilamizki ideal indikatorlar bo’lmaydi. Idealga yaqinlashuvchi indikatlar bo’lishi mumkin.
Sosiologga javoblarni imperik taqsimlashni nazariy xulosalarga yaqin keladi. 3 ta savolga 4 ta to’g’ri javoblar bo’lishi mumkin. Ularni javoblarini shkala turi deb belgilaymiz.
1 + + +
2 + + -
3 + - -
4 - - -
Sosiolog quyidagi natijani oladi.
Javoblarni shkala turlari uchun taqsimlash.

Savollar	1 savol (Eshikni taqillatish)	2 savol (ochiq diskussiya)	3 savol Boshga tegish xavfi	Holatlar soni
Javoblar soni (+- to’g’ri - noto’g’ri)	+	+	+	30
	+	+	-	50
	+	-	-	45
	-	-	-	10
			Hammasi	145

Jadvalga ko’ra tartibga keltirish haqiqatga to’g’ri keldi: eng yengil 1 savol eng keng tarqalgan ammo eng og’ir savolga ijobiy javob 30 ta javob berishni iste’molchilar ko’proq.
Agar biz foydalangan savollarni boshlang’ich tartibi ijobiy javoblar tartibiga to’g’ri kelmasa bu o’ziga yig’ilgan punktlarni noshkalaligini bildirmas edi. Oldingi holda tablisa qancha qo’yish ijobiy javob berilgan eng tarqalgan javob oldinga chiqardi.
Buni biz shkalogramma ma’rifati yoki shkalogramma deymiz.
Bizdagi misolda muammo Gutman shkalasidagi ko’pgina holatlardagi kabi noshkala turlarni birligidir, ya’ni mantiqqa to’g’ri kelmaydigan javoblar noshkala holatga birinchi 2 ta savolga manfiy javob (- - +) uchinchisiga ijobiy bo’lishi mumkin. Respondent taqillatmasdan eshikni ochishini ochiq aytmaydi, uni tasodifiy xato deb biladi, boshqa narsa ta’sirida uchinchi savolga javob berishda u yaxshi xulq haqida o’ylamaydi, o’z fikrini ochiq aytishni o’ziga foyda deydi. Biz noshkala turini xato deb hisoblaymiz va idealdan qancha uzoqlashganini aniqlaymiz.
Noshkala turidagi javoblar taqsimlash uchun shkala

Savollar Javoblar	1 Savol (Eshikni taqillatish)	2 Savol Ochiq diskussiya	3 Savol Boshga tegishli qo’rqish	Holatlar soni
Javoblar qatori	-	-	+	3
	-	+	-	5
			hammasi	8

Shunisi haqiqatga to’g’ri keladiki noshkala tur - - +, shkala turiga mansub - - - - bitta xatosi bor. Ikkinchi noshkala javoblar qatori - + +ni shkala turi + + +dan chetga chiqish deb qarash mumkin. Bitta xato bilan. Ularni takomillashgan shkaladan chetga og’ishini aniqlashni turli usullari bor. Biz bunda shkalani ishlab chiqish nomeri senti Ryer deb quyidagicha formula bilan hisoblaymiz (Ryer-inglizcha reproducibilig

Ryer=1 xatolar soni
javoblarni umumiy soni
Misolimizda biz shkalani ideal modeliga asoslanib (43 respondentga 3 tadan savolni oldindan aytishimiz mumkin).
Hammasi bo’lib biz alohida javoblar uchun 429 soni oldindan aytamiz. Ulardan 8 ta javob xato chiqadi. (Har bir xato 1 ball) oldindan bilish shunda 0,98 (yoki 98%)
Amalda 0,98 (90%)dan oshsa uni qabul qilish mumkin. 100% oldindan aytishga eng takomillashgan Gutman shkalasi yaraydi.
Savollarni qator qo’yamiz (aytaylik 1,2 vaz) shuncha eng yengil savol 1 ball oladi. Respondentlar ularni shkala turiga muvofiq individual bal oladi.(ijobiy javoblar soni yoki to’plagan ball).
Gutman shkalasi faqat belgilangan holatga to’g’ri keladi, agar boshqasiga ko’chirsak yangi ma’lumotlar kerak.
Biz sosiologiyada indeks va shkala tuzishni sodda usullarini ko’rdik. Biz tahlil qilgan misollar sosiologik o’lchovni (ya’ni ishonchlilik va valentlik) sifatini oshirishini isbotlaydi. O’lchov modellarini tahlili nazariy bilimlarni tushuntirishga kerak.
TERTOUN SHKALASI

L.Terstounning teng ehtimolli shkalasi odatdagidan yuqoriroq darajada ega bo’lishga erishadi. U juda ko’p interval shkalalashtirishdan iborat. Ehtimolli teng shkalalarni 1929 yilda ishlab chiqilgan bo’lib, cherkovni ijtimoiy institut sifatida o’rganishga mo’ljallangandi. Tertoun shkalasi fikrlarni ham individlarni ham bir o’lchamli kontendent ko’rsatmasiga joylashtirishga imkon beradiki, kontindentni o’qlariga ijobiy va salbiy fikrlar to’g’rilib keladi. Fikr yoki individni shkala ballari yondashish yoki yondashmaslikni aks ettiradi.

Birinchi bosqichda tadqiqotchi fikrlarni keng ro’yxatini tuzadiki, ular uni qiziqtirgan ko’rsatmani ifoda qilsin. Terstoun shu yo’l bilan kasbdoshlari fikrini, talablari, cherkovga doir bosilgan ma’lumotlarni yo’qlaydi. Bu holda intervyu ochiq savollardan foydalanish maqul (siz qanday fikrdasiz?) to’plangan fikrlar dastlabki tanlovdan o’tdi. Tadqiqotchi o’zlariga to’g’ri kelmagan fikrlarni tashlaydi (masalan, noaniq fikr, ju uzun, maxsus terminlar juda ko’p va h.k.). Dastlabki tanlov uchun terstoun shkalasida maxsus kriteriyalar ishlatiladi.

1. 
   O’lchashga oid fikrlar chiqarib tashlanadi. Masalan o’rta asrlarda cherkov muhim rol o’ynagan.
   
2. 
   Faktlar tasvirlanmagan fikrlar va munosabatlar emas. Doimo fikrni faktdan ajratish mumkin emas. Terstoun bo’yicha haqiqatni aniqlovchi har qanday fikr faktdir.
   
3. 
   Barcha doim hyech kim, hyech qachon kabi so’zlar bor fikr olib tashlanadi. Chunki uni turlicha tushunish mumkin. Natijada, dastlabki ro’yxatda 350-400 tadan 100-120 qoldiriladi.
   

Keyingi prosedura sudyalik jarayoni bo’lib u har bir fikrni shkala ahamiyatini aniqlaydi va ular ichida yakuniy tanlov o’tkaziladi. Tertoun gipotetik koniniumni cherkovga yaxshi yomon munosabatlarga bo’lib ikki kategoriyaga ajratishni taklif qiladiki, ular subyektiv teng intervallarga bo’linishi kerak. Intervallarni tengligi gradisiyasi terstoun shkalasini tuzishda muhimdir va sudyalar uchun instruksiyalar uchun muhimdir. Har bir ro’yxat alohida katochkalarga bosiladi va sudyalarga tarqatiladi (bunda 300 ta jiddiy qatnashgan). Sudyalarni vazifasi barcha 100-120 fikrni 2 rubrika bo’yicha obyektga yaxshi va yomon munosabatlari bo’yicha taqsimlashdir. Sudyalar fikr bildirmaydi, faqat ajratadi.
Shkala belgilari (ball) har bir fikrdan sudyalar bahosiga qarab belgilanadi. Shu sababli keyingi bosqich ekspertlar foizini hisoblash bo’ladi. Keyin sudyalarni foiz summasi bo’ladi. Tertoun foydalanmagan grafasiyaga son belgisini qo’yadi 1 dan 2 gacha.
Bu qo’yidagicha bo’ladi № fikr uchun «sudyalar» bahosini taqsimlash

Gradisiya (son belgilari)	A 1	V 2	S 3	D 4	Ye 5	F 6	D 7	N 8	I 9	J 10	K 11
Shu gradisiyaga kiruvchi sudyalar foizi	1	2	2	1	3	33	34	12	7	3	2
Kulilyativ foiz	1	3	5	6	9	42	76	88	95	98	100

Kulilyativ yig’ilgan foizlarni taqsimlash medianani va va kvartiralararo kenglikni hisoblashga imkon beradi. Mediana, yoki 50 prosentli takrorlanuvchi yig’indini taqsimlashni ya’ni A – K sudyalar yarmi ko’p berdi, yarmi kam baho berdi. Mediana belgilarni teng bo’ladi va medianani quyidagi forma hisoblaydi.

M.d. mediana intervalini haqiqiy pastki chegarasi
X 50 medianani intervalini eng past chegara foizi
Interval kengligi
Medianaga to’g’ri keluvchi foiz kengligi 1 ga teng (go’yoki teng intervallar).
Bizdagi misolda F va D mediana joylashgan.
Medianani eng past chegarasi 6,5 ga teng bo’ladi, shundan
MD_n=6,5+1*50-42/34=6,7
Medianani belgisi shkala balli (baho) uchun olinadi va bizda 6,7 ga teng bo’ladi. Aniqki, sudyalarni bahosini olgan fikrlarni hammasi ham shkala uchun yaramaydi. Ba’zi bir fikrlar o’zini turli tumanligi bilan ajralib turadi. Tertoun sudyalar bahosini kvartallararo tenglikka bo’ldi. Kvartallalararo kenglik – birinchi va uchinchi kvartallar taqsimlanishi orasidagi masofa. Birinchi kvartal (Q₁) aniq o’qqa to’g’ri keladi. U 25%.