O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universisteti

‘
zbek adabiyotining yangilanish jarayoni XIX asr 
o
‘
rtalarida boshlangan. Bu davrda uch xonlikka bo‗lingan, bir-
biri bilan o‗zaro jiqqamusht olishayotgan, iqtisodda tanglik 
avjiga chiqqan bir davr edi. Ularning o‗zaro kelishmovchiligi 
chet dushmanlarimizga juda qo‗l keldi. Sharqdan Angliya, 
G‗arbdan Rusiya tishini qayrab turar edi.Rusiya fotixlik otini 
ertaroq qamchiladi.XIX asrning birinchi yarmidan boshlab 
savdogarlar, ilmiy ekspedisiyalar niqobi ostida josuslarini 
yuborib, O‗zbekistonni iqlimi, hayot tarzi, xarakteri, harbiy 
tayyorgarligi, yer osti va yer usti boyliklarini obdon o‗rgandi.50-
yil o‗rtalaridan bemalol bostirib kira boshladi. Xonliklar esa 
birlashmadi, tomoshabin bo‗lib, aksincha ruslarni gijgijlab 

---

13 
turdilar. Shunday qilib XIX asrning 70-yillariga kelib, Qo‗qon 
xonligi tugatildi. Xiva va Buxoro Rusiyaga qaram bo‗lib qoldi. 
Adabiyot uning og‗irini yengil, ruhini qutarishning yullarini 
izlay boshladi. Anxanaviy yaxshilik va yomonlik o‗rtasidagi 
kurash aniq timsollar orqali ifodalana boshladi. Hajviyotning 
roli kuchaydi. Ma‘rifatparvarlik mavzusi yangi mazmun kasb 
etdi. Rusiya orkali Yevropaga yuzma-yuz bo‗lgan xalqimiz 
ziyolilari xalqni savodli qilish, fan va texnikani egallashga 
chaqira boshladi. Ma‘rifatparvarlik targ‗ibot shaklidan amaliy 
faoliyat darajasiga ko‗tarila boshlandi. A.Donish, S.Aziziy, 
M.Behbudiy, Munavvar qori, A.Avloniy, S.Ayniy, Hamza 
kabilarning ma‘rifatparvarlik faoliyati haqida ma‘lumot berildi. 
Bu davrda adabiyotga Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Avaz O‗tar 
o‗g‗li, Anbar Otin singari ma‘rifatparvar ijodkorlar kirib 
keldilar. Bu shoirlar ko‗p asrlik tajribaga ega bo‗lgan satiraning 
yangilanishiga katta hissa qo‗shdilar. Muqimiy va Zavqiy 
hajviyotning aniq adresli bo‗lishini ta‘minladilar. Muqimiyning 
«Tanobchilar», «Hajvi Viktor», «Hajvi ko‗r Ashurboy hoji», 
«To‗yi Iqon bacha», «Hajvi ahli rasta», «Qorolar falsafasi» 
shular jumlasidandir. Bu aholining mahalliy va bosqinchi boy-
amaldorlarga nisbatan nafratini qo‗zgay boshladi. Natijada 
Dukchi eshon, Po‗latxon, Namoz botir ko‗zgolonlari ro‗y berdi. 
Oxiri 1916 yilda xalq milliy-ozodlik qo‗zgoloniga ko‗tarildi. 
Xalq ongida milliy uyg‗onish jarayoni yuz bera boshladi. 
Chunki XIX asrning 90-yillarida Turkistonga kirib kelgan 
jadidchilik harakati o‗z faoliyatini birinchi galda ma‘rifatdan, 
xalk ongini ilm nuri bilan ravshan qilishdan boshladi. Zero, 
savodsiz xalqni savodli qilmasdan, o‗z haq-huquqini biladigan 
qilib tarbiyalamsadan turib siyosiy vazifalarni amalga oshirib 
bulmasdi. Shuning uchun jadidlar, avvalo, yangi usulda 

---

14 
maktablar ochib, yoshlarni o‗qitishga katta e‘tibor berdilar. 
Faqat amalda emas, balki badiiy adabiyotda ham ilm olishga 
targ‗ib qila boshladilar. Shunday qilib jadid adabiyotining asosiy 
mavzusi va muammosi ma‘rifatparvarlik bo‗lib qoldi. 
Xullas, o‗zbek adabiyotining vujudga kelishi jadidchilik 
harakati bilan bog‗liqdir. Bu adabiyotning shakllanishidan darak 
beruvchi belgilar sifatida yangi g‗oyalar va janrlar paydo bo‗la 
boshladi. Eng avvalo, nasrda yangilanish belgilari paydo bo‗ldi. 
Masalan, hikoyalar orzu-havasni ifodalovchi romantik tasvirdan 
realistik yo‗nalishga ko‗chdi. Hamza, Fitrat, Qodiriy, Cho‗lpon 
kabilar hikoya janrini ham shaklan, ham mazmunan yangilashga 
katta ulush qo‗shdilar. Hikoyalarning mavzusi ma‘rifat, g‗oyasi 
o‗zlikni anglash bo‗lib qoldi. 
Nasriy turning g‗oyat operativ janri publisistika vujudga 
keldi va yuksak parvoz kildi. Publisistika taraqqiyotida 
Behbudiy, Mirmuxsin Shermuhamedov, Avloniy, Munvvar kori, 
Xamza, 
Fitrat 
kabilar 
katta 
rolp 
uynadilar. 
Birgina 
Behbudiyning o‗zi 200dan ziyod maqola e‘lon qilganligi 
ma‘lum. Jadidchilik harakatining namoyondalari tomonidan 
nashr qilingan «Xurshid», «Taraqqiy», «Sadoyi Turkiston», 
«Oyina», 
«Al-islox» 
gazeta 
va 
jurnallari 
o‗zbek 
publisistikasining ilk namunalari ko‗plab chop etdi. Bu davr 
publisistikasida 
faol 
ijod 
qilganlardan 
biri 
Mimuxsin 
Shermuhgamedov bo‗lib, u makolalari ijtimoiy ruxining 
utkirligi, mavzusining dolzarbligi, goyasining millatparvarligi, 
kamchiliklarni keskin fosh etishi, islohotga daxvatkorligi bilan 
ajralib turadi. Masalan, 1917 y. 25.IY «Turon» gazetasida 
bosilgan «Tarixiy ikki voqea» sarlavxali utkir publisistik 
makolasida maxrifat dushmanlarini kattik tankid ostiga oladi. 
Islom dinining quvvati hisoblangan Buxorodagi shunday 

---

15 
kishilarning ba‘zilarini «Buxoro mikroblari» deb atadi. 
Ma‘lumki, bu paytda Buxoroda amirlik boshqaruvi hukmron 
bo‗lib, garchi amir said Olimxon Buxoro jadidlari bilan 
hamkorlikka rozi bo‗lsa-da, din arboblari yangilanishga jiddiy 
qarshilik ko‗rsatardilar. Shu boisdan maqola katta shov-shuvga 
sabab bo‗ldi, muallif dinsizlikda ayblanib, sazoyi qilindi. 
XX asr adabiyotining yana bir yangilanishi roman janrining 
paydo bo‗lishi bilan bogliqdir. Asr boshlaridanoq roman 
yaratishga ishtiyoq kuchaydi. Hamza o‗z tarjimai holida 
yozishicha, 1908 yildayoq «Hakikat kimda?» nomli roman 
yozgan. 1914 yilda yana bir asarini «Yangi saodat yoxud milliy 
roman» deb atadi. Shu yili Mirmuxsinning «Befarzand 
Ochildiboy» romani yaratildi. Biroq mazkur asarlarning 
birontasi xam roman janri talablariga javob berolmaydi. Ularni 
jadid adabiyoti vakillari roman yaratish yulidagi ishtiyoklari, 
intilishi deb baholash kerak. Haqiqiy roman asrimizning 20-
yillarida A.Qodiriy tomonidan yaratildi. Kissa janrini vujudga 
keltirish borasida ham sa‘yi-xarakatlar buldi. Janrning I-
namunasi sifatida M.Muminjon uglining «eski maktab turmushi 
yoki Tolib» 1915 y. kissasini kursatish mumkin. Keyinroq bu 
janrda Fitratning «Hind sayyohi», Qodiriyning «Kalvak 
maxzumning 
xotira 
daftaridan», S.Ayniyning «Odina», 
M.M.Toshkinning «Turmush urinishlari» kabi kissalari vujudga 
keldi. 
Yangilanish jarayoni ayniqsa, she‘riyatda jiddiy kechdi. 
O