O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universisteti
Yüklə 1,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Tayanch iboralar:
Bolalar adabiyoti: kichik yoshdagi, o‗rta yoshdagi bolalar uchun, ularning o‗ziga xosliklari, badiiylik, obraz, talqin, qarashlar, ruhiyat. Bolalar adabiyotida obraz yaratish an‘anasi. A.Obidjon va T.Adashboyev ijodi va bolalar adabiyoti. O‗zbek bolalar adabiyoti, tasvir uslubilari, yetakchi tamoyillar, taraqqiyot tendensiyalari, xalq og‗zaki ijodi ruhi, epik obraz va motiv, epik tafakkur, mavzu va g‗oya, ruhiyat tahlili. Hozirgi adabiy jarayonda bolalar adabiyotining mavzu-mundarijasi Ifodada nozik piching va axloqiylikning etakchilik qilishi Bolalar tafakkurini o‗stirishda turli xil o‗xshatishlarning qo‗llanilishi Tabiat hodisalari bilan bog‗liq uyg‗unlikda badiiy obrazlar yaratish Zamonaviy internet vositalarining bola tafakkuriga ta‘sirini yoritish Milliy-ma‘daniy-ma‘naviy qadriyatlarga bo‗lgan mehrini oshirish Teran mushohada serqatlamligi zamirida didaktika kuchliligi 177 Har bir davr o‗z adabiyotini yaratgani kabi istiqlol davri bolalar adabiyoti ham tasvir uslubi hamda muammoga yondashilganligiga ko‗ra o‗ziga xos xususiyat kasb etadi. Agar sho‗ro davri bolalar adabiyotida to‗g‗ridan-to‗g‗ri nasihatbozlik keng ko‗lamda yoritilgan bo‗lsa istiqlol davri bolalar adabiyotida har qanday mavzuning estetik tarbiyaviy mohiyatiga alohida e‘tibor qaratilayotganini ko‗rish mumkin. Kichik kitobxonni ijtimoiy muammolar bilan tanishtirish bolalar adabiyotida aslida nisbatan ertaroq – o‗tgan asrning 80- yillarida boshlangan edi. Anvar Obidjonning «0099 raqamli yolg‗onchi», «Ey yoru dunyo», «Alamazon va uning piyodalari» kabi qissalarida hamda «Botinkaning tufliga xati» tipidagi turkum she‘rlarida mos masala qilib qo‗yilgan edi. Istiqlol davrida jamiyat taraqqiyoti bilan bog‗liq g‗oyalar S.Barnoyevning publisistik chiqishlarida T.Adashboyev, K.Turdiyeva, A.Akbar, Q.Ismoil kabi shoirlarning she‘riy asarlarida o‗z ifodasini topmoqda. Ayniqsa, har xil shaklga oid she‘rlar ijtimoiy munosabatlarning ta‘lim-tarbiyadagi o‗rnini aks ettirishga qaratilishi bilan alohida e‘tiborga loyiqdir. «Gulxan», «Tong yulduzi», «G‗uncha», «Yosh kuch», «Sinfdosh» kabi vaqtli matbuot nashrlarida ham istiqlol g‗oyalarini tarannum etishiga qaratilgan turli janrga xos asarlarning chop etilishi quvonarli holdir. Yurtimiz istiqlolga erishgan ilk kunlardan boshlaboq yoshlarimizni sog‗lom, barkamol qilib kamol toptirish masalasiga jiddiy e‘tibor qaratdi. Bu masala davlatimiz siyosatining o‗zagiga aylandi, jahon andozasi darajasida dasturlar ishlab chiqildi. Ular hayotga tadbiq etilmoqda. Har bir bolalar ijodkori uchun o‗z asarlari bilan yosh kitobxon qalbini zabt etish, ularga xushnudlik onlarini baxsh 178 etishdan ortiqroq baxt bo‗lmasa kerak dunyoda. Anna shunday baxtga muyassar bo‗lgan, kichkintoylar yuragidan joy olgan iste‘dod egalari o‗zlarining badiiy jihatdan barkamol, go‗zal va betakror asarlari bilan o‗zbek bolalar adabiyoti, she‘riyatiga yangi ruh olib kirdilar. Keksa yozuvchilarimiz Obid Rasul ijodini ko‗zdan kechirar ekanmiz, tasvirda qisqalikka intilish , ma‘noni kuchaytirish yo‗litdagi izlanishlari yaxshi natijalar berganini ko‗rish mumkin. Shoir ijodiga xos yetakchi xususiyatlar uning «Ahmad va Ahad» she‘rida o‗z aksini topgan. Muallif shunday yozadi: Ahmad keksa boboning Qo‗lidan yukini oldi. Ahad: - begona-ku, deb, Ohista jo‗nab qoldi. Bs misralar bir qarashda jo‗ngina tuyulsa-da, ularda jajji kitobxon tasavvuriga ma‘naviy oziq bo‗ladigan ma‘no mavjud. Shoir asar qahramonlari Ahmad va Ahad xulq-atvorlarini turmushimizda tez-tez uchrab turadigan oddiy hayot hodisasidan katta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‗lgan umumlashma xulosa chiqargan. Biroq Obid Rasul ijodida yuqoridagi asarning butunlay aksi bo‗lgan, quruq va‘z-nasihatgo‗ylikdan iborat bo‗lgan she‘rlar ham uchraydi. Masalan, uning «Mehmon ulug‗» she‘rida shunday satrlarni o‗qish mumkin. Mehmon kelsa hurmat qilib, Assalomu-alaykum, de. Dasturxon yoz, non ushatib, Ol-olishib o‗zing ham ye. Shoir ushbu asari orqali o‗quvchiga mehmonni hurmat qilish joizligi, o‗zbek xalqi azaldan mehmondo‗st xalq ekanligini 179 uqtirmoqchi bo‗ladi. Lekin mehmonga munosabat haqida yo‗l- yo‗riq ko‗rsatish bilangina kichkintoylarni mehmondo‗st qilib tarbiyalash kutilgandek natija berishi qiyin. Ma‘lumki, bolalik – tabiatan, quvnoqlik, o‗ynoqilik davridir. Kichkintoylar hayotini o‗yinsiz tasavvur qilish qiyin, albatta. Ammo «yaxshi bola doimo xizmatda bo‗lishi kerak» degan siyqa aqida ongimizga shu qadar o‗rnashib olganki, Obid Rasul ijodida ham shu ma‘no o‗zini yorqin namoyon qiladi. Shoir «Yomon bola-ozori jondir» she‘rida quyidagicha yozadi: Yomon bola ish desa qochar, Aybin aytsang, zahrini sochar. Ijodkor nazarida yomon bola – dangasa, fanlarni o‗zlashtirmaydigan o‗quvchi. Yaxshi bola – hamisha oilada xizmatda bo‗ladigan, kattalar nima desa albatta bajaradigan o‗quvchi. Shoirning «Yaxshi bola – hayot naqshidir» she‘rida shunday misralar o‗qiymiz: Kattalarga izzatda –u, Oilada xizmatda – u. To‗g‗ri, dangasa, fanlarni o‗zlashtirmaydigan o‗quvchilarni «yaxshi bola» deb bo‗lmaydi. Lekin kichkintoylar hayoti o‗yin bilan chambarchas bog‗liq ekanligini unutib qo‗ymasligimiz kerak. Kichkintoylarning orzu-umidlari, quvonchu armonlariini tilimizning cheksiz imkoniyatlaridan samarali foydalangan holda aks ettira olgan, bu borada o‗zbek bolalar adabiyotida o‗ziga xos maktab yaratgan shoirlardan biri Anvar Obidjondir. Shu rang-barang mavzularda she‘rlar yozadi, uning barcha asarlari kitobxonlar tomonidan sevib o‗qilmoqda. Sir emaski, «Alifbo bayrami» - bolalar adabiyotidagi unutilmas, behad katta quvonch, shodliklarga to‗la bayram. Bu 180 mavzuda shu qadar bolalar ijodkorlari bir qancha she‘rlar, topishmoqlar yaratdilar. Harflarning xususiyatlari haqida qalam tebratish o‗zbek boalalar adabiyoti she‘riyatida yangi hodisa emas. Biroq Anvar Obidjon shu sohadan ham yangilik izlaydi va kashf qiladi. Voqyelikni idrok etish, uni o‗ziga xos tasvirlashga bo‗lgan intilish Dilshod Rajabov she‘rlarida aks etadi. Shoirning «Kuz», «Poyezdning bolasi», «Qishki safar» she‘rlarida bolalar uchun qadrdon bo‗lgan manzaraga yosh kitobxonlar ko‗zi bilan boqadi. Kuz faslida yaproqlar sarg‗ayib, qish kelayotganidan darak beradi. Biroq shoir kuz fasli tarovatini o‗zgacha ranglarda, o‗ziga xos uslubda namoyon qiladi: Kuzak yurish boshladi, Ya‘ni urush boshladi. Sarg‗ayib so‗ldi ko‗plab Yam-yashil barg-u o‗tlar. Kuzning bu «yurishi»dan dastlab kitobxonda tushkunlik kayfiyati ustunlik qiladiganday. Lekin she‘rning birdaniga dil ravshan tortadi: Tiqildi ko‗p asirlar – Sholg‗om, piyoz, sabzilar. … Bu g‗alaba Kuzniki, Endi maza bizniki! Yuqoridagi misralardan ham ko‗rinadiki, istiqlol davri bolalar she‘riyati uchun tom ma‘noda izlanishlar, rivojlanishlar davri bo‗lmoqda. Yangi-yangi shakllar, yangicha qarashlar o‗z samarasini bermoqda. Faqat bugungi kun uchungina emas, balki kelajakka, yosh avlodni xalqparvar, vatanparvar, mehnatsevar qilib tarbiyalashga xizmat qiladigan asarlar yaratilmoqda. 181 Bolalar adabiyotida o‗ziga xos o‗ringa ega bo‗lgan ijodkorlardan yana biri Miraziz A‘zamdir. Uning ijodida bolalarga bag‗ishlangan she‘r, qo‗shiq, ertak-dostonlar asosan, maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarga bag‗ishlangan bo‗lib, bu asarlarda bola ruhiyatiga xos xususiyatlarni talqin etishga initiladi. Uning «Yer aylanadi» she‘rida xuddi ana shu xususiyatni talqinini kuzatamiz. Bu she‘r murg‗aq qalbni larzaga soluvchi xususiyatlarga ega. Masalan: Asta-asta shamol esadi, Asta-asta yer aylanadi, Asta-asta odam o‗sadi, Asta-asta yer aylanadi, Asta-asta ulg‗ayar aql, Asta-asta yer aylanadi, Bu misralarda bola ruhiyatiga ta‘sir etuvchi badiiy takrordan unumli foydalanadi. Chunki ko‗pincha kichkintoy bolalar hayot murakkabligidan bexabar bo‗ladilar. Ular kattalarning ko‗magida hayotiy ziddiyatlarni anglab boradi. Shu o‗rinda ularning ma‘naviy yuksalishida badiiy adabiyotning ham roli beqiyos ekanligi kuzatiladi. Shoir she‘riyatida o‗y-o‗ylash, xayol surish, o‗zining chuqur xayollari bilan odam va olamni anglash jarayoniga jiddiy diqqat qiladi. Xuddi shu xususiyatni «Xayol surish» she‘rida ko‗rish mumkin. Bunda bolalarga xos qiziqish, har bir narsani tezroq bilib olishga initilish, uning poyoniga yetishga harakat qilish bilan bir qatorda bola psixologiyasiga, aqliy tafakkuriga ta‘sir etuvchi holatlar o‗rin olgan. Yoki shoirning «Biz yengamiz bo‗ronlarni» she‘rida bugungi mustaqillikka juda qiyinchilik bilan kurashlar orqali yetib kelganligimiz badiiy talqin etiladi. |