O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti baxtiyar Ergashev manbashunoslik va tarixshunoslik darslik

Savol va topshiriklar: 
1.
Rossiyadan O‗rta Osiyoga kelgan Bekovich-Cherkasskiy ekspedisiyasi 
nima bilan tugagan edi? 
2.
Ingliz Antonio Jenkinson qanaqa kompaniyaning vaqili va nima 
maqsadda Buxoroga kelgan edi? 
3.
O‗rta Osiyo bo‗yicha ingliz ekspedisiyasi va missiyasining hujjatlari 
nimalardan iborat edi? 
4.
«Orenburgdan Buxoroga sayyohat» asarining muharriri kim? 

---

145 
X-BOB: CHOR ROSSIYASI MUSTAMLAKACHILIGI DAVRI 
MANBALARI 
 
XIX asrning o‗rtasida mustamlakachi ikki imperiya, ya‘ni Angliya va 
Rossiya manfaatlari Turkistonda to‗qnashdi. Rossiya siyosatchilari Buyuk 
Britaniyaning Turkiston va Kaspiy dengizinining Sharqiy tomonlarini egallab 
olishidan g‗oyat xavfsirayotgan edilar. 
XIX asrda Buyuk Britaniya o‗z tasarrufidagi Hindiston va Afg‗oniston 
orqali o‗zbek xonliklari bilan savdo-sotiq va diplomatik aloqalar olib borardi. Ayni 
paytda ingliz siyosatchilari esa Turkistonni Rossiya bosib olishidan xavfsirab, 
uning chegaralari Afg‗onistongacha yetib kelmasligini istar edilar. 
Angliyaning asosiy maqsadi xonliklarni bosib olishga chog‗lanayotgan 
Rossiyaning rejalarini barbod qilish, uchchala xonlikni unga qarshi kuch qilib 
birlashtirish va O‗rta Osiyo bozorolarini egallash edi. Angliya hukumati shu 
maqsadda 1841-1842 yillarda Stoddart va Konnolini xonliklarga maxsus missiyasi 
bilan yubordi. Qo‗qon va Xiva xonlari ularning taklifiga ko‗ndilar. Ammo Buxoro 
amiri Nasrulloxon ingliz elchilarini qatl qildilar. Shu ishi bilan u chor Rossiyani 
ruhlantirib, uning bosqinchilik yurishi boshlashiga imkon yaratib berdi. Rossiya bu 
imkoniyatdan 1853-yilda general Perovskiy Oqmachitni egallab oldi. 
Rossiya imperiyasi o‗zbek xonliklarini bosib olish bo‗yicha katta harbiy 
rejalar tuzdi. Rejada Turkistonni bosib olgandan keyin xonliklarning taqdiri 
qanday bo‗lishi oldindan hal qilinib qo‗yilgan edi. Harbiy harakatlarga ketadigan 
xarajatlar, qo‗shin miqdori, urush xarajatlarida qatnashuvchi qismlar, suv va 
quruqlikda harakat qiluvchi vositalar, qurol-yarog‗ zahirasida Rossiya harbiy 
vazirligida o‗z yechimiga ega edi. Rejada asosiy zarbani Qo‗qon xonligiga berish, 
ayni paytda Xiva, Buxoro xonliklarining birlashgan qo‗shin tuzishga va ularga 
birgalikda harakat qilishga imkon bermaslik, ular o‗rtasida nizo-nifoqni 
kuchaytirish yo‗llari o‗rganilib chiqilgan edi. 
Shunday qilib, general Chernyaev 1964 yilni 1-oktyabrida Toshkent 
shahrining sharqiy tomonidan bosib olishga harakat qildi. Uning qo‗shinida 8 rota 
askar, 100 nafar kazak, 12 ta zambarak, 1500 urish soldati guruhlardan iborat edi. 
Bu harakat amalga oshmadi. 
Nihoyat, 1865 yil 9 may kuni har ikki tomon kuchlari to‗qnashdi. 
Bu voqealarni o‗lkashunos tarixchi Mirza Olim Toshkandiy o‗zining «Tarixi 
Turkiston» nomli kitobida qo‗yidagicha bayon etadi: «Bir necha kundan keyin 
Russiya askarlari Toshkand ustiga kelib, qaytadan Xo‗jand darvozasidan hujum 
qila boshladilar. O‗sha vaqtda Toshkent shahrining tomonlari atrofini aylantirib, 
bino qilingan qalin va baland qo‗rg‗on, tashqari atrofii zovur qazilgan va o‗n ikki 
davrozasi bor edi. 

---

146 
Bu jangni o‗z ko‗zi bilan ko‗rgan Muhammad Solih «Tarixi Ja‘didi 
Toshkent» nomli qo‗lyozma asarida qo‗yidagicha tasvirlaydi: Butun osmonni tutun 
va chang qoplab oldi, nihoyat ruslar yaqindagi tepalik tomon chekinib, mudofaaga 
o‗tishga majbur bo‗ldilar. Qamalda yotgan shaharliklar buni ko‗rib juda 
quvondilar, yetti yashar boladan tortib yetmish yashar chollargacha g‗alabani 
qutlab, sarbozlarga ovqat, sharbat, issiq non keltirib turdilar. Lekin rus qo‗shinlari 
o‗zlarini o‗nglab, qayta hujumga o‗tib, Toshkent qo‗shinlarini orqaga chekintirdi». 
Toshkent dahshatli xavf ostida qolgan kunlarda shaharning obro‗-e‘tiborli 
vakillari yig‗ilishib, Buxoroga o‗z elchilarini jo‗natdilar. Elchi Buxoro amiri 
Muzaffar Toshkent ahliga nisbatan xiyonat bilan teng darajada fikrini bildirib, 
shunday maqtanchoqlik qildi: «Men bir rus lashkarboshisi bilan jang qilishni or-
nomus deb bilaman. Xohlasam to‗ppa-to‗g‗ri Moskva yoki Peterburgga borib Rus 
davlati bilan urushaman» dedi. Kaltafahmlik bilan Qo‗qon xonligiga qarshi 
yurishga tayyorlandi. Dushmanga qarshi kurashish o‗rniga Turkiston birliliga putur 
yetkazadigan xatarli yo‗lni tanladi… 
Shunday qilib, 1867 yil 14-iyulda Rossiya imperatori Aleksandr II Turkiston 
general-gubernatorligiga ta‘sis etdi. 
1886 yilda chor hukumati «Turkiston o‗lkasini boshqarish haqida Nizom»ni 
tasdiqladi. Shu Nizomga asosan rus aholisini ko‗chirib keltirish yo‗li bilan o‗lkani 
ruslashtirish harkatini qonuniy mustahkamlab, unga siyosiy tus berdi. Ko‗chib 
keluvchilarga 10 desyatinadan kam bo‗lmagan yer ajratish belgilandi… 
15 yil ichida, ya‘ni 1875-1890 yillar ichida Turkistonda 19 ta rus qishlog‗i 
tashqil qilindi. 1891-1892 yillarda Rossiyada ocharchilik boshlanganda esa 
Turkistonga ko‗chib keluvchilarning soni nihoyatda ko‗payib ketdi. Ana shu ikki 
yil davomida 25 ta rus qishlog‗i paydo bo‗lib, yer dehqonlarining soni ikki baravar 
ko‗paydi…