O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti maktabgacha ta’lim fakulteti Ummtexnika fanlari va texnologialar kafedrasi

10-Mavzu. Chastota, faza siljish burchagi va quvvat koeffitsientini o’lchas.


Fazalar siljishi. Fazoda bir-biriga nisbatan siljigan ikkita bir xil 1 va 2 uramlar urnatilgan yakor aylanganda bu uramlar bir xil chastotali va bir xil amplitudali e.yu.k. lar induksiyalanadi. Birok ular fazoda bir-biriga nisbatan siljiganligi uchun e.yu.k. lar bir vaktda amplituda kiymatlariga erishmaydi. Agar yakor soat strelkasi aylanishiga teskari aylanayotgan bulib, vaktning boshlangich momentida (t=0)uramlar neytiral
ye=Ye_mSin(t+¹) va ye =Ye_mSin(t+²).
So’ngi ifodalardagi (t+) f a z a b u r ch a g i yoki f a z a deyiladi. Shunday qilib, (10) ifodalardan e.yu.k. ning oniy qiymatini Ye_m amplituda bilan faza belgilashi kelib chiqadi. Vaqtning boshlang’ich t=0 momentida o’ramlarda induksiyalangan e.yu.k. lar:
ye =Ye_m Sin¹ va ye = Ye_m Sin¹
bueyuklar boshlang’ich ordinatalar bilan tasvirlangan.

Eyukning vaqtning t=0 momentidagi qiymatini belgilovchi ¹ va ² elektr burchaklar boshlang’ich faza burchaklari yoki boshlang’ich fazalar deb ataladi. Musbat boshlang’ich faza koordinatalar sistemasi boshidan chapga qarab, manfiysi esa o’nga qarab quyiladi.
Ikkita sinusoidal kattaliklar boshlang’ich fazalarining farqi fazalar siljish burchagi yoki fazalar siljishi deb ataladi.
=¹-² (11)
Fazalar siljishini burchak chastotaga bo’lsak,siljish vaqti hosil bo’ladi:
 
----=------= t₁₂
 2
ya’ni, bitta sinusoidal kattalik davrining boshlanishi ikkinchisinikiga qaraganda qancha ertaroq erishilishini ko’rsatuvchi vaqtni topamiz.
Davrning boshlanishi deb sinusoidal kattalik o’zining musbat qiymati boshlanadigan 0 qiymatidan o’tgan vaqt momentiga aytiladi.
Davrining boshlanishi ikkinchisinikiga qaraganda ertaroq yuz beradigan kattalik faza bo’yicha ilgarilanma kattalik, ikkinchisi esa faza bo’yicha kechikma kattalik deb ataladi. Masalan, ye₁ e.yu.k. (7-rasm) ye₂ e.yu.k.dan faza bo’yicha  ga yoki t vaqtga ilgarilanma yoki xuddi shuning o’zi, ye₂ e.yu.k. ye₁ dan  ga yoki t₁₂ vaqtga kechikmadir.
Bir xil boshlang’ich fazali, ya’ni davrlarning boshlanishlari ustma-ust tushgan ikkita sinusoidal kattalik faza bo’yicha mos deb ataladi (=0).i₁ va i₂ toklar (8-rasm) faza bo’yicha chorak davrga yoki 90⁰ ga siljigan. i₁ tokning boshlang’ich fazasi nol, i₂ tokning boshlang’ich fazasi esa =90, shunday qilib,
i₁ =I_m1 Sint; i₂ =I_m2 Sin(t+).
Boshlang’ich fazasi  ga teng sinusoida, bu boshlang’ich fazasi nolga teng bo’lgan kosinusoidaning o’zginasidir: i=I_m2cost.
Faza bo’yicha yarim davrga siljigan sinusoidal kattaliklar haqida ular biri-birlariga nisbatan teskari fazada o’zgaradi deyiladi.

Misol. Ikkita elektr e.yu.k. berilgan:

ye₁ =Ye_m Sin(t+60); ye₂ =Ye_m Sint. Chastota f=500 gs. ye₁ va ye₂ larning faza siljish burchagi, fazalar siljish vaqti aniqlansin. Boshlang’ich ₁ va ₂ fazalarni radianlarda ifodalaylik:
60*2 
₁ =--------=----; ₂ =0
360 3
Fazalar siljish burchagi 
=₁ -₂ =---.
3
Davr 1 1
T=----=----=0.02sek.
f 50
ye₁ va ye₂ larning fazalar siljish vaqti

   
t₁₂ =----=------=---=sek.

 * 