O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

4-chizma. Tovar-moddiy zaxiralarning asosiy guruhlari. 
 
Materiallarni buxgalteriya hisobida to'g'ri baholash muhim ahamiyatga 
ega hisoblanadi. Ishlab chiqarish zaxiralarini baholash "Tovar-moddiy zaxiralar" 
nomli 4-son BHMSga asoslangan bo'lishi lozim. Ushbu standartga muvofiq 
materiallar eng kam bahoda, ya'ni tannarxi bo'yicha yoki sof sotish qiymatida 
hisobga olinishi lozim. Chunki buxgalteriya hisobining ehtiyotkorlik tamoyilini 
aks ettirishning biri bo'lib past baholash qoidasi hisoblanadi: tannarx bo'yicha 
yoki sotishning sof qiymati. 
Tovar-moddiy zaxiralarning hisobini yuritish jarayonida ular quyidagi 
tartibda, ya'ni tovar-moddiy zaxiralar quyidagilarning eng kam qiymati bo'yicha 
baholanadi: 

---

22 
1.
tannarx bo'yicha mahsulotlarni ishlab chiqarish yoki 
moddiy zaxiralarning xarid bahosiga transport-tayyorlov sarflari 
qo'shilgan holda; 
2.
sof realizasiya qiymati bo'yicha kelishilgan bahodan 
ularni sotishga tayyorlash va sotish bilan bog'liq sarflarni 
chegirgandan keyin qolgan qiymatda. 
Tovar-moddiy zaxiralarni tannarx bo'yicha baholash tartibida tovar- 
moddiy zaxiralarning tannarxi quyidagilardan tashkil topadi: a) tovar-moddiy 
zaxiralarining sotib olish xarajatlari, jumladan, xarid qiymati (schyot-fakturada 
ko'rsatilgan summadan xarid chegirmalarining ayirmasi), bojxona to'lovlari va 
boshqa soliqlar (qoplashga mo'ljallanganlarning ayirmasi bilan), fraxt qiymati 
(yuklash, tushirish ishlari va tovarning yo'ldagi sug'urtasini hisobga olgan 
holda), xarid bilan bevosita bog'liq bo'lgan boshqa xarajatlardan; 
b) qayta ishlash xarajatlari va tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan 
bevosita bog'liq xarajatlardan, jumladan: 
1.
Xom-ashyo va materiallarni tayyor mahsulotga 
aylantirishda stanok va asbob- uskunalarda bevosita band 
bo'lgan ishchilarning mehnat haqini to'lash va ijtimoiy 
sug'urtalash xarajatlari; 
2.
Xom ashyo va materiallarni tayyor mahsulotga 
aylantirish uchun sarflangan doimiy va o'zgaruvchan ishlab 
chiqarishning ustama xarajatlarni doimiy tartibda 
taqsimlashdan iborat. 
v) joriy davrda TMZni tayinlangan joyga eltib berish uchun transportirovka 
yoki ularni kerakli holatga keltirish jarayonida (tayyor mahsulotni omborga olib 

---

23 
borish, tovarni shaxsiy buyurtmalar asosida bichish va yig'ish xarajatlari va 
boshqalar) sarflangan boshqa xarajatlar. 
Odatda buxgalteriya hisobi va soliq solish amaliyotida tovar-moddiy 
zaxiralarni sotib olish qiymati (yetkazib beruvchi to'lanadigan summalar) va 
ularni sotib olish bilan bog'liq barcha xarajatlar tovar-moddiy zaxiralarning sotib 
olish qiymati deb ataladi. 
Tovar-moddiy zaxiralarni sotib olish bilan bog'liq bo'lgan va ularning 
tannarxiga kiritiladigan xarajatlarga (ya'ni sotib olish qiymatiga) quyidagilar 
kiradi: 
1.
boj to'lovlari va yig'imlari; 
2.
bir birlik tovar-moddiy zaxira sotib olishdagi soliqlar va yig'imlar 
summasi (agar ular korxonaga qoplanmasa); 
3.
tovar-moddiy zaxiralarni sotib olishda qatnashgan ta'minotchi va 
vositachi korxonalarga to'lanadigan komission mukofotlar; 
4.
tovar-moddiy zaxiralarni sertifikasiya qlish va ularni sotib olish bilan 
bog'liq texnik sharoitlarga muvofiq sinovdan o'tkazish bo'yicha xarajatlar; 
5.
tovar-moddiy zaxiralarni tayyorlash va ulardan kundalik foydalanish 
manziliga yetkazib berish bilan bog'liq xarajatlar. Ularga transport-tayyorlov 
xarajatlari, yuklash-tushirish ishlari uchun tariflarni to'lash (fraxt) hamda tovar-
moddiy zaxiralarni kundalik foydalanish joyiga transportirovka qilish, 
shuningdek, tovar-moddiy zaxiralarni transportirovka qilish tavakkalchiliklarini 
sug'urtalash bo'yicha xarajatlar kiradi; 
6.
tovar-moddiy zaxiralarni sotib olishga bevosita bog'liq bo'lgan boshqa 
xarajatlar. 

---

24 
Tovar-moddiy zaxiralarni sotib olish xarajatlari ularni paydo bo'lishini 
tasdiqlovchi boshlang'ich hujjatlarga asosan aniqlanadi. 
Tovar-moddiy zaxiralarning tannarxini hisoblash usullari quyidagilardan 
tashkil topgan: 
1.
yalpi identifikasiya usuli, aniq xarajatlarga asoslangan 
bo'lib o'zaro almashtirilmaydigan konkret birliklari maxsus 
individual buyurtmalar bo'yicha ishlab chiqarilgan mahsulot, 
tovarlar va xizmatlarning tannarxini hisoblash uchun qo'llaniladi. 
2.
o'rtacha tortilgan qiymat usuli - TMZ har bir birligining 
qiymati hisobot davrining boshida bir turli TMZ birliklari va hisobot 
davri davomida sotib olingan yoki ishlab chiqarilgan bir turli TMZ 
birliklarining o'rtacha tortilgan qiymati bo'yicha aniqlanadi. TMZ 
birligining o'rtacha tortilgan qiymati TMZning butun qiymatini 
ushbu zaxiralar birliklarining soniga bo'lish bilan aniqlanadi. 
v) birinchi xarid baholari bo'yicha baholash usuli (FIFO - birinchi kirim 
birinchi chiqim) birinchi navbatda sotib olingan tovarlarning tannarxi birinchi 
navbatda sotib yuborilgan tovarlarga olib borilishi kerak degan tartibga 
asoslangan.
g) oxirgi xarid narxlari bo'yicha baholash usuli (LIFO) - oxirgi xarid qilingan 
tovarlarning tannarxi birinchi navbatda sotilgan tovarlarning qiymatini aniqlash 
uchun, hisobot davrining oxiriga bo'lgan zaxiralarning tannarxi esa birinchi 
navbatda xarid qilingan tovarlarning tannarxi asosida hisobga olinadi, degan 
taxminga asoslangan. 
Masalan: Tovar-moddiy zaxiralarning tannarxini hisoblash usullari. 
"Bunyodkor Qurilish-Montaj" korxonasi yil davomida quyidagi TMZni xarid yil 

---

25 
oxirida omborxonada 400 birlik mahsulot bor edi. Realizasiyadan kelgan sof 
tushum 2500000 so'mni tashkil etdi. 
1. Birinchi xarid narxlarida baholash usuli (FIFO) ni qo'llab, sotilgan 
mahsulotning tannarxini va davr oxiridagi zaxiralarga taqsimlangan xarajatlar 
quyidagi tartibda aniqlanadi: