O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»

AFRIKANING IQLIMI VA IQLIM MINTAQALARI, ICHKI SUVLARI. 

Iqlimi 
Afrika yer kurrasidagi eng issiq, shimoliy va janubiy yarim sharda bir xil 
masofaga cho‘zilib yotgan va ilim mintaqalarining deyarli hammasi ikki marta
takrorlanadigan yagona materikdir. Lekin Afrikaning shimoliy qismi ekvatordan 
janubdagi qismiga qaraganda maydoni jihatdan ikki marta katta. Bundan tashqari
materikning shimoliy va shimoli-sharqiy qismida ulkan quruqlik Yevrosnyo 
joylashgan bo‘lib, u Afrikadan kontinentlararo iliq O‘rta va Qizil dengizlar orqali
ajralib turadi. Materikning janubiy tor qismi esa Atlantika va Hind okeanlari 
oralig‘ida joylashgan. Shuning uchun Afrikaning iqlimini hosil qiluvchi va iqlim
xususiyatlarini belgilovchi omillar uning shimoliy qismi bilan janubiy qismida 
ancha farq qiladi.
Afrikaning o‘ziga xos iqlim xususiyatlarini shakllanishida uning Arktika va 
Antarktikadan ancha uzokda joylashganligi ham muhim rol o‘ynaydi. Binobarin,
materikda yashaydigan tub aholi qish paytlarida ham sovuq kunlarni tasavvur eta 
olmaydilar.
Afrikaning asosiy qismi tropiklar oralig‘ida joylashgan. Shu boisdan u 
boshqa materiklarga qaraganda quyosh nurini va issiqlikni juda katta miqdorda
oladi. Yil davomida quyoshdan keladigan umumiy radiatsiya miqdori deyarli 
Afrikaning hamma hududida 160 kkal/sm
2
dan ko‘proq. Hatto uning shimoliy 

qismida umumiy radiatsiya miqdori 200 kkal/sm

2
ni tashkil etadi va undan ham 

oshadi. Tropiklar oralig‘ida quyosh yil davomida ufqdan juda balandda va yiliga

ikki marta har bir nuqtada zenitda bo‘ladi. Binobarin, quyosh radiatsiyasining katta 
miqdorda tushishi materikda yuqori havo haroratini hukmronlik qilishga va uni yer
yuzida issiq kontinent bo‘lishiga sabab bo‘lgan. 
Materik yuzasini gorizontal kam parchalanganligi, tevarak-atrofni ichki
qismlariga nisbatan baland ko‘tarilganligi, buning natijasnda okeanlarning ta’sirini 
chegaralanganligi kontinental iqlimning vujudga kelishiga shart-sharoit yaratgan.
Ayniqsa Afrika uchun harakterli kontinental iqlim sharoit uning shimoliy katta 
maydonga ega bo‘lgan qismida aniq ifodalangan.
Afrikaning katta qismi subtropik antitsiklonlari, shimoliy va janubiy yarim 
sharlarning passat shamollari ta’sirida bo‘ladi. Shimoliy yarim sharning passat
shamolari quruqlik yuzasidan esib, nisbiy namligi kam bo‘lgan kontinental havo 
massasini keltiradi. Hind okeanidan keladigan janubiy yarim sharning passat
shamollari materikning sharqiy qismiga barqaror bo‘lmagan nam havo massasini 
keltirib turadi.
Materikning shimoliy va janubiy yarim sharlarga qarashli bo‘lgan g‘arbiy 
chekka qismlari Atlatika subtropik antitsiklonlari ta’sirida bo‘ladi. Bu antitsiklon
havo massasi Atlantika sovuq oqimi ta’sirida yanada kuchayib, atmosfera 
yog‘inlarining hosil bo‘lishiga nokulay sharoit yaratadi.
Yoz oylarida 17° sh.k. va 20° j.k. oralig‘ida beqaror ekvatorial nam havo 
massasi keltiruvchi ekvatorial mussonlarning harakati faollashadi. Bu havo
massalari har qaysi yarim sharning yoz fasli uchun harakterli bo‘lgan yomg‘irli 
davrni hosil qiladi. Materikning subtropik mintaqalariga qarashli bo‘lgan eng

---

---

shimoliy va eng janubiy qismlari qish paytlarida mo‘’tadil kengliklarning g‘arbiy

havo massalari sirkulyatsiyasi ta’sirida bo‘ladi. 
Havo massalarining sirkulyatsiyasi, atmosfera yog‘inlari va haroratning
taqsimlanishi materikning ekvatordan shimoliy va janubiy qismlarida sezilarli 
darajada farq qiladi. Yanvarda shimoliy yarim sharga nisbatan janubiy yarim shar
ko‘proq isiydi. Chunki bu paytda janubda yoz bo‘ladi. Iyulda aksincha, shimliy 
yarim sharda jazirama issiq bo‘ladi. Natijada shimoliy yarim sharning subtropik
maksimumi O‘rta dengiz va Janubiy YYevropa tomon siljiydi. Yozda Shimoliy 
Afrika hududida yer yuzasining kuchli qizishi tufayli past havo bosimi oblasti
vujudga keladi. Janubdan past havo bosimi oblastiga janubi-sharqiy passat 
shamollari kirib borib, ekvatordan shimolda Sudan hududi va Gvineya sohillariga
yog‘ingarchilik ketiradigan janubi-g‘arbiy ekvatorial mussonga aylanadi. 
Afrikaning ekvatorda shimldagi sharqiy qismiga, Efiopiya va Somali hududlariga
Hind okeanidan esadigan janubi-sharqiy passatlarning davomi bo‘lgan musson 
shamollari katta miqdorda yog‘ingarchilik olib keladi.
Afrikaning asosiy qismida yil bo‘yi haroratning yuqori bo‘lishi Quyoshning 
ufqdan juda baland turishiga va insolyatsiyaning kuchlliligiga bog‘liq. Afrikaning
eng yuqori harorat Sahroi Kabir cho‘llariga to‘g‘ri kelib, bu yerda kunduzgi 
harorat 40°S dan oshib ketadi. Maksimal harorat esa Liviya cho‘lida 58°S gacha
ko‘tarilgan. Bu butun Yer yuzining ham eng yuqori ko‘rsatkichi hisoblanadi. 
Materikning shimoliy va janubiy chekka qismlarida qish oylarining o‘rtacha
harorati +10°, + 12°S dan pastga tushmaydi. Ekvator atrofida joylashgan Kongo 
botig‘ida va Gvineya qo‘ltig‘i sohillarida yil bo‘yi harorat 25°S atrofida bo‘ladi
Agarda Afrikaning iqlim haritasidagi yanvar va iyul oylarining izotermasiga nazar 
tashlasangiz, uning aksariyat qismida havonnng yillik o‘rtacha harorati +20°S dan
yuqori ekanligini ko‘rasiz. 
Materikning katta qismida fasllarning o‘rtacha harorati bnr-biridan keskin
farq qilmaydi. Ular o‘rtasida mavjud bo‘lgan faqat namlik sharoit bilan bog‘liqdir. 
Afrikada past haroratni faqat tog‘lardagina kuzatish mumkin. Chunki balandlikka
ko‘tarilgan sayin harorat pasayib boradi. Binobarin, Ekvator yaqinida qad ko‘tarib 
turgan Kilimanjaro va Keniya tog‘larining baland tepalari doimiy qor bilan
qoplanib yotganligi bunga misoldir. 
Afrikaning barcha hududida iqlimning kontenentalligi qanday namoyon
bo‘lsa, haroratning sutkalik amlitudasi ham shunday ifodalangan. Sahroi Kabirda 
haroratning sutkalik amlitudasi 50°S ni tashkil etadi.
Afrikada yog‘in miqdori havo harorati singari nihoyatda notekis 
taqsimlangan. Materikning eng sernam joylari Kongo havzasi, Gveniya qo‘ltig‘i
sohillari va baland tog‘ yon bag‘rlaridir. Gveniya qo‘ltig‘i sohillari va Liberiyada 
yillik yog‘in mikdori 2000-3000 mm ni, Komgo botig‘ida 1000-2000 mm ni,
Kamerun tog‘ining janubi-g‘arbiy yon bag‘rlarida 9600 mm ni tashkil etadi. 
Yog‘ingarchllikning asosiy qismini Atlantika okeanidan esadigan musson
shamollari keltiradi. 
Yog‘in eng kam tushadigan joylar Afrikaning shimoliy va janubiy
qismlaridagi tropik o‘lkalardir. Bunga sabab tropiklarda yuqori atmosfera bosimi 
va passat shamollarining hukmronlik qilishidir. Masalan, Afrikaning shimoliy

---

---

qismi g‘arbdan Sharqqa qarab katta masofaga cho‘zilgan va unga ulkan quruqlik

Yevrosiyo yaqin joylashgan. Passat shamollari quruqlik ustidan o‘tib, quruq tropik 
havo keltiradi. Bu havo ekvator tomon borishda yanada kuchliroq qiziydi va
tarkibidagi namlikni yo‘qotadi. Shu sababli Shimoliy Afrikada passat shamollari 
esadigan rayonlarda yiliga o‘rtacha 3 mm yog‘in yog‘adi.
Janubiy yarim sharda quruq tropik iqlim shimoldagiga nisbatan ancha 
sernamligi bilan farq qiladi. Chunki materikning janubiy qismi okeanlar oralig‘ida
joylashgan va unga okeanlarning ta’siri juda katta. Bu yerda passat shamollari 
Hind okeanidan esadi. Shu sababli ular quruqlikdan esuvchi passat shamollariga
qaraganda sernam havoni keltiradi. Binobarin, Afrikaning janubiy qismida 
shimoliy qismiga nisbatan yog‘ingarchilik ko‘proq bo‘ladi. Yillik yog‘in miqdori
500-1500 mm ni tashkil etadi.
Janubiy Afrikada yog‘in mikdori sharqdan g‘arbga qarab qamayib boradi.
Hind okeanidan esadigan janubi-sharqiy passat shamollari Madagaskar orolidagi 
tog‘larga, Drakon tog‘larining sharqiy yon bag‘rlariga, Mozambik bo‘g‘ozi
sohillariga 2000-3000 mm ga yaqin yog‘in keltiradi. G‘arbga borgan sari yog‘in 
miqdori kamaya borib, Kalahari botig‘ida 500 mm atrofida, Atlantika okeani
sohilidagi Namib cho‘lida 50 mm dan ham kam yog‘in tushadi. 
Materikning okean qirg‘oqlari yaqinida juda ham kam yog‘in tushadigan
rayonlar uchraydi. Shunday joylardan biri Janubiy Afrikning g‘arbiy sohilidagi 
Namib cho‘lidir. Bu yerda yog‘ingarchilikning kam bo‘lishiga sabab, qirg‘oq
yaqinidan Bengal sovuq oqimi o‘tadi. Sovuq oqim ustida tarkib topgan og‘ir, zich 
va quruq havo materik qirg‘oqlari yaqinidagi joylarni haroratini pasaytiradi, yog‘in
yog‘ishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ma’lumki, sovuq havo og‘irroq va zichroq 
bo‘lganligidan yuqoriga ko‘tarila olmaydi, bulutlar hosil qilmaydi va yog‘in
bermaydi. Lekin, okean yuzasidan bug‘langan nam past harorat ta’sirida tuman 
hosil qiladi va yerga shudring bo‘lib tushadi. B u esa cho‘l landshaftlarini namlik
bilan ta’minlaydigan asosiy manbadir. 
Afrikaning Janubi-Sharqiy qirg‘oklari yaqinida iqlim hosil bo‘lish jarayoni
boshqacharoq. Bu yerda Mozambik va Agulyas iliq oqimlari iqlimni yumshatadi, 
havo namligini oshiradi va yog‘in miqdorini ko‘payishiga sabab bo‘ladi.