O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»
Yüklə 3,31 Mb.
|
|
Foydali qazilmalari.
Yevrosiyo hududida barcha materiklarga xos bo‘ltan xilm-xil qazilma boyliklar kompleki to‘plangan. Uning yer bagri temir va. solimetall rudalariga, toshkumir va qo‘ng‘ir ko‘mirga, neft va tabiiy gazga, rangli va nodir metallarga, qimmatbaho toshlarga va boshqa foydali qazilmalarga nihoyatda boy. Ularning hosil bo‘lishi va geografik, tarqalishi materining geologik taraqqiyt tarixi burmapanish bosqichlariga, magmatik va cho‘kindi jinslarga, tektonik strukturasiga bevosita bog‘liq. Yevrosiyoning arxey va proterozoy eralarida vujudga kelgan platform alarida qazilma boyliklarning katta-katta zahiralari mavjud. Aniqsa rudali foydali qazilmalar burmalanish. jarayonlari va magmalarning otilib chiqishi sodir bulgan o‘lkalarda nidoyatda ko‘p uchraydi. Bu ulkalar alohida O‘rta dengiz Fennoskandiya, Ural, Tinch okean, Hindiston metall hosil bulish mintaqalarini tashkil etadi. Fennoskandiyaning qadimiy kristall jinslari tarkibida (Boltik qalqonida) temir, titan-magnetit, mis-kolchedan, ruh, polimetall, nikel, kobalt va boshqa rudalar bor. Sharqiy YYevropa platformasidaga eng katta temir ro‘da koni Kursk magnit anomaliyasining hosil bo‘lishi Voronej anteklizasidagi metamorfik tog‘ jinslari bilan bog‘liq. Platformaning yumshoq cho‘kindi jinslarida neft, toshko‘mir, yonuvchi slanes, fosforit, osh tuzi kabi konlar hosil bo‘lgan. Hindiston platformasinnpg foydali qazilmalari ham rang barang. Uning hududida cheklanmagan miqordagi temir rusi konlari, dunyodagi eng yirik hisoblangai xromit, toriy, marganes ruda konlari. ishlab to‘ribdi. Bulardan tashqari titan-magnetit, o‘ran, olmos, oltin, alyumin, magnetit konlari keng tarqalgan. Kerala shtatining Malabar sohilida uchraydigan titan va sirkoniy sochilma konlari katta ahamiyatga ega. Hindiston platformasidaga paleozoy yotqiziqlari toshko‘mir konlariga ham boy. Toshko‘mir konlarining katta zahirasi Damodar daryo vodiysida joylashgan. Arabiston platformasining hamma joyi bir hilda tadqiq etilmagan. Uning O‘rta dengiz va Fors qo‘ltig‘i sohillari yaxshi o‘zlashtirishgan. Platformaning sharqiy qismida Saudiya Arabistonida, Qatarda, Quvaytda, Birlashgan Arab Amirliklarida va Mesopotamiya bukilmasiniig shimoliy qismida yer yuzidagi eng yirik neft konlari topilib ishga tushirilgan. Arabiston platformasida fosforit, qo‘ng‘ir kumir, brom, mis rudasi, Kumush, osh tuzi, kaliy tuzi va boshqalar topilgain. Sibir platformasida temir, nikel, alyumin ruda konlari ko‘p uchraydi. Platina, olmos, oltin konlari eng yirik konlardan hisoblanadi Markaziy Yokutistonda qo‘ng‘ir ko‘mir, neft, tabiiy gaz, osh tuzi qazib olinadi. Paleozoyda burmalangan keksa Ural tog‘ida xilma-xil rudali va rudasiz qazilma boyliklar nihoyatda ko‘p. Bo‘ yerdan uzoq yillardan beri temir, nikel, marganes, xromit, mis, alyumin, titan rudalari, platina,oltin, olmos, magnezit, fosforit va boshqa yer osti boyliklari qazib olinadi. Uralda, Hindiston yarim orolida va Shri Lanka orolida turli xil qimmatbaho toshlar-zangori sapfir (ko‘k yoqut), qizil yoqut konlari bor. Yevrosiyo volfram, o‘ran, kalay, simob kabi noyob rangli metallarga ham boy. Ularning konlari ayniqsa materikning sharqiy qismida Janubiy Sibirda, Sharqiy Xitoyda, Koreya, Hindi xitoy va Malakka yarim orollarida keng tarqalgan. Volfram, o‘ran, qalay, sanoatda ko‘p qo‘llaniladi. Yevrosiyoda cho‘kindi yo‘l bilan hosil bo‘lgan foydali qazilmalar ham keng tarqalgan. Ayniqsa bu yerda neft, tabiiy gaz va toshko‘mirning katta. zaxirasi to‘plangan. Yevrosiyo barcha materiklar orasida neft va. tabiiy gazga boyliti jihatidan birinchi o‘rinda to‘radi. g‘arbiy (Sibir) tekisligidagi, Arabiston yarim orolidagi, O‘rta Osiyodagi neft va tabiiy gaz konlari butun dunyoga mashhur. Geologlar neftni fakat quruqliklardan emas, balki dengiz shlifida ham topishib, upi qazib chiqarishmoqda. Kembriydan oldingi va epigersin platformalari tutashgan zonalardagi subakval havzalarda toshkumir (karbon) davrida juda katta qalinlikda biogsn qatlamlar to‘planib, ko‘mir konparini hosil bo‘lishida asosiy manba bo‘lib xizmat qilgan. Asosiy toshkumir konlari va yirik ko‘mir xavzalari Buyuk Britaniya (Yorkshir, Janubiy Uels), Fransiya, Belgiya, Germaniya (Rur, Saar) O‘rta YYevropa, Polsha (Yuqori, Sileziya, havzasi), Ukraina (Donesk xavzasi), Vorkuta (Pechora havzasi), O‘zbekiston (Ohangaron), Shimoliy - G‘arbiy Xitoy, Buyuk Xitoy tekisliti va Yaponiya oroldarida joylashgan. Osh tuzi, glauber tuzi, va kaliy tuzlari sayoz ko‘l va dengizlardagi sho‘r suvlarning bug‘lanib ketishidan hosil bo‘lgan. Bu tuzlar Kaspiybo‘yi pasttekisligida, Turkmanistonning g‘arbiy qismida Qorabo‘g‘ozgo‘lda, O‘zbekistonning janubida qazib olinadi. Kaliy tuzlaridan kimyoviy o‘g‘it tayyorlanadi. Kola yarim orolida apatit-nefelin, mis-nikel konlari bor. Boksit konlari Qozog‘istonda, Buyuk Xitoy tekisligida, Alp tog‘lari etaklarida uchraydi. |