O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»
Yüklə 3,31 Mb.
|
|
O‘simligi
Nixoyatda xilma-xil bo‘lgan iqlim sharoiti va tuproq qoplami Shimoliy Amerikaning o‘simlik dunyosiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Materikning kenglik va balandlik bo‘ylab differensiyalashgan o‘simlik tiplari paleazoydan to antropogenga qadar sodir bo‘lgan tog‘ burmalanish bosqichlari, yangi tektonik harakatlar va iqlimning o‘zgarishi tufayli degradatsiyalanib va transformatsiyalashib xozirgi qiyofaga ega bo‘lgan. Bo‘r davrining oxiridan to paleogengacha materikda mo‘’tadil va subtropik flora xukmronlik qilgan. Neogen davrida tektonik harakatlarning kuchayishi bilan landshaftlarning o‘zgarishi va differensiatsiyalanishi keskin faollashadi. Materikning ko‘tarilayotgan g‘arbiy qismida kserofitizatsiyalanish jarayoni natijasida keng bargli urmonlar maydoni qisqara boradi va ularning o‘rnini igna bargli o‘rmonlar egallay boshlaydi. Materikning sekinlik bilan ko‘tarilayotgan sharkiy qismida Atlantika okeanining iliq va nam xavo massalari tasirida keng bargli o‘rmonlar yaxshi saqlanib qolgan va rivojlanishni davom etdirgan. Shimoliy Amerikaning markaziy kismida dengiz chekingandan keyin, quruq va kontinental sharoitning kuchayishi va ikdimning sovushi tufayli ut o‘simliklari shakllanib, ularning turli xil formatsiyalari vujudga kela boshlagan. Neogenning oxirida iqlimning asta-sekin sovushi subtropik o‘simliklarining xalok bo‘lishiga va ularning bir necha turlarini janubiy o‘lkalarga chekinishiga sabab bo‘lgan. Natijada materikning shimoliy va o‘rta qismlarida mo‘’tadil kenglik o‘simliklari tarkib topa boshlagan. Mo‘’tadil kengliklardagi flora tarkibi va harakteri o‘simlik tiplari bilan (tundra, tayga, dasht, cho‘l va boshka o‘simlik tiplari) Yevrosiyoning flora tarkibi va o‘simlik tiplari o‘rtasi o‘xshashliklar mavjud. Bunga sabab har ikkala materikning shimoyli qismlarini qadimiy geologik rivojlanish davrida bir-biri bilan tutash bo‘lganligidadir. Paleogen davrida materikning janubida tropik flora ko‘pchilikni tashkil etgan. Keyinchalik tropik flora
natijasida kuchli transformatsiyalashgan, flora tarkibi Markaziy va Janubiy Amerikadan kelgan o‘simlik turlari hisobiga boyib borgan. Binobarin, uzok davom etgan tarixiy taraqqiyot evaziga materik florasi va o‘simlik tiplari o‘rtasida katta farqlar yuzaga kelgan. Bu farqlar Shimoliy Amerikani Golarktika va Neotropik flora oblastlariga bo‘lishda asos bo‘lib xizmat qilgan. Shimoliy Amerikaning katta maydoni, shimoliy va o‘rta kismlari Golarktika flora oblastiga qaraydi. Bu oblastda tundra, igna va keng bargli o‘rmonlar, dasht va cho‘l o‘simliklari keng tarqalgan. Golarktika flora oblasti o‘simlik tiplarining xilma-xilligiga ko‘ra Arktika Kanada igna bargli, Appalachi keng bargli, Atlantikabuyi subtropik o‘rmonlari, Shimoliy Amerika dasht va Shimoliy Amerika cho‘l kichik flora oblastlariga bo‘linadi. Arktika kichik oblstining o‘simliklari sovuq iqlim sharoitiga moslashgan mox va lishayniklardan xalada pakana buyli butalardan tarkib topgan. Alyaska va Shimoliy Kanada tundralarida Yevrosiyo tundralariga nisbatan lishayniklar ko‘p tarqalgan. Tundrada yer bag‘irlab o‘sadigan radodendron, kassiopiya, igna bargli mojjivelnik va endimik turlardan tog‘ dafnasi kabi butalar ko‘p uchraydi. Bulardan tashqari pakana bo‘yli qayin, tol va zirklar ham bor. Tundraning janubiy qismi boshoqli o‘simliklarga va giyoxlarga boy. Kanada igna bargli o‘rmonlar kichik oblasti mo‘’tadil mintaqaning sharqda Atlantika okeani soxillaridan g‘arbda Tinch okean qirg‘oqlarigacha bo‘lgan katta xududni egallab olgan. Kanada igna bargli o‘rmonlari. Yevrosiyo igna bargi urmonlariga nisbatan o‘simlik turlariga boy Kanada kichik oblastining katta maydoni bareal yoki "gudzon" tayga o‘rmonlari bilan band. Bu o‘rmonlarning asosii daraxt turlari ok yel, qora yel, Kanada yeli, Amerika tilsgochi, Bank qaragayi, balzamli pixta, balzamli terak, tog‘ terak va kog‘ozli qayinlardan tarkib topgan. Igna bargli daraxtlarning aksariyati baland buyli va Shimoliy Amerikaga xos endemik turlardir. Balzamli pixtadan texnikada ishlatiladigan Kanada balzami olinadi. Boreal o‘rmonlarning kuyi yarusi uchun mayda mevali butalar-kora va qizil koragat (smorodina), xujagat (malina), chernika, bodrezak (kalina), na’matak va boshkalar harakterli. Tinch okean qirg‘oqlaridagi igna bargli o‘rmonlar boreal o‘rmonlardan farq qilib, ular nam va yumshoq dengiz iqlim sharoitgida. Vujudga kelgan va o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan o‘simlik tipidir. Doimi namlik bilan to‘yingan xavo daraxtlarning baland bo‘yli bo‘lib o‘sishiga ham kulaylik yaratgan. Shuning uchun bu yerdagi igna bargli daraxtlarning bo‘yi 80-100 m gacha yetadi. Urmonlarda Duglas pixtasi, sitxa yeli, ulkan tuya yoki qizil qirqquloqlar g‘arbiy xemlok yoki sugalar keng tarqalgan. Tuproq yuzasi qirqquloqlar va moxlar bilan qoplangan. Janubroqda sariq qarag‘ay, oq pixta, duglas pixtasi, shakar qaragay, doimiy yashil sekvoyya va boshqa igna bargli daraxtlar o‘sadi. Kanada kichik oblastining janubi-sharkida, Buyuk ko‘llar atrofida aralash "lavrentiy" o‘rmonlari o‘sadi. Ko‘llarning janubiy qirg‘oqlarida issiqlikni sezuvchi igna barglilar - tuya, g‘arbiy xemlok, qarag‘aylar bilan birgalikda keng barglilar – shakar zarang, amerika shumtoli, amerika kayragochi, buk eman, juka va boshka daraxtlar ko‘p tarkalgan. Xrzirgi vaktda bu o‘rmonlarning katta qismi kesib yuborilgan, ularning o‘rnini inson xo‘jalik faoliyati ta’sirida vujudga kelgan seliteb va agrolanashaftlar egallagan. Appalachi keng bargli o‘rmonlar kichik oblasti Appalachi tizimini va uning g‘arbiy tomonidagi tekisliklarni o‘z ichiga oladi. Bu yerdagi bargini to‘kadigan keng bargli o‘rmonlarning flora tarkibi juda boy. Urmonlarda YYevropa va Sharkiy Osiyoda o‘sadigan urug‘dosh daraxtlar bilan bir qatorda qadimiy relikt (kadimdan sakdanib kolgan kol tik) turlar ham uchraydi. Umuman Appalachi Yer yuzida o‘simlik turlariga eng boy o‘rmonlar o‘lkasi hisoblanadi. Uning tarkibi buk, eman, kashtan, kayragoch, zarang, yasen, juka, chinor va boshqa turdagi daraxtlardan tashkil toptan. Kichik oblastning janubiy qismida qadimiy, issiqlikni sevuvchi turlar - lola daraxti, magnoliya, gikori, katta bargli likvidambar kabi daraxtlar ham uchraydi. Urmonlarning kuyi yarusi azaliya, siren, sumaxa kabi o‘simliklarga boy. Daraxtlar lianalar bilan chirmashgan. Xozir bu regionda qishloq xujaligi yaxshi rivojlanganligi sababli Appalachi o‘rmonlarining qadimgi bokira ko‘rinishidan darak ham qolmagan. Appalachi o‘rmonlarining g‘arbiy tekislik qismida gikori-yemanli o‘rmonlar tarkalgan. Ular asosan emanlarning va gikorilarning bir necha turlaridan tashkil toptan. Bu o‘rmonlarda amerika kayragochi va kora yong‘oklar ham hamkorlik qiladi. Atlantikabuyi subtropik o‘rmonlar kichik oblastiga Shimoliy Amerikanint janubi-sharqiy qismi: Missisipnning janubidagi va Atlantikabuyi pasttekislidagi doimiy yashil subtropik o‘rmonlar hamda Florida yarim orolining shimoliy qismidagi o‘rmonlar qaraydi. Urmonlarning tarkibi mahalliy sharoitga, tuproq xillariga va ona jinslarga qarab o‘zgaradi. Kizil tuproqni nam yerlarda qarag‘ayzorlarning subtropik turlari, doimiy yashil buk, etan, magnoliya va xilma- xil liana va epifit o‘simliklari o‘sadi. Balandroq va quruqroq joylarda pakana bo‘yli amerika sabal palmasi uchraydi. Doimiy nam va suv bosadigan Missisipi pasttekisligida, Florida qirg‘oqlarida endemik tur - botqoq sarv daraxtlaridan iborat o‘rmonlar keng tarqalgan. Bu o‘rmonlarda aralash xolda nissa yoki tupeloning bir necha turlari, qora paxta daraxti o‘sadi. Botqoqliklar o‘rtasidan ko‘tarilib turgan joylarda lirasimon eman, qora eman, qora yasen, gikorilar uchraydi. Subtropik o‘rmonlar g‘arbda meridional yunalgan dasht zonasi bilan chegaralanadi. Kaliforniya subtropik o‘rmonlar kichik oblastiga 42° sh.k. dan Kaliforniya yarim orolining shimoligacha bo‘lgan Tinch okean qirg‘oq polosasi va unga yakin joylashgan tog‘ yon bag‘rlari qaraydi. Bu xudud uchun subtropik iqlim va tuproq- o‘simlik qoplamining o‘rta dengiz tipi harakterli. Regionning jigar rang, bo‘z va qo‘ng‘ir tuproqlari kserofit o‘rmonlar va buta o‘simliklari bilan qoplangan. Urmonlar tarkibida sariq va veymut qarag‘aylari, ulkan tuya yoki g‘arbiy qizil kedr, g‘arbiy xemlok, ulug pixta ko‘p uchraydi. Oregonning Tinch okean qirg‘oqlaridagi o‘rmonlar Duglas pixtasi, xemlok, tuya, sitxa yeli, yirik bargli zarang, eman va yer daraxtlaridan tarkib topgan. Tinch okean soxili bo‘ylab balandligi 80-100 m ga boradigan qizil po‘stloqli doimiy yashil sekvoyyalar o‘sadi. Bu o‘rmonlar polosasini mahalliy xalqlar kizil o‘rmon deb ham ataydi. Iqlimning kontinentalligi orta borgan joylarda o‘rmonlar butazorlar bilan almashinadi. Butazorlarda doimiy yashil eman butalari keng tarqalgan. Shimoliy Amerika dasht kichik oblasti Missisipi vodiysi bilan Koyali toglarnint oralig‘idagi Buyuk tekisliklarni va Markaziy tekisliklarning g‘arbiy qismini egallagan. Kichik oblastning asosiy o‘simlik qoplami dasht o‘simlik tipidir. Uning shimoliy va sharqiy qismlarida baland bo‘yli dasht o‘simliklari va qisman o‘rmon massivlari tarqalgan. Garbiy qismida dasht o‘simliklari past bo‘yli va o‘rmonsiz bo‘lib, Yevrosiyoning tipik dashtlarini eslatadi. Shimoliy Amerikada dashtlar preriyalar deb ataladi. Markaziy tekisliklarning Kanada preriyasi boshoqli o‘simliklarning keng tarqalganligi bilan ajralib turadi. Ayniksa chalov va bug‘doyiqlardan tashkil topgan maydonlarda yarongul, chuchmoma, qo‘qongul, xashaki nuxatlar aralash xolda o‘sib, rang-barang tlokzorlar hosil kiladi. Markaziy tekisliklarning AKSH preriyasida asosiy rangni boshoqlilar oilasiga mansub baland bo‘yli moviy chatir o‘tlar tashkil etadi. Aralash xolda chalov, tonkonog, bug‘doyiqlar ham o‘sadi. o‘t o‘simliklaridan tashkari daryo vodiylarida va suvayirg‘ichlarda o‘rmon massivlari uchraydi. Siyrak o‘rmonlar shimolda tog‘ terak va qayinlardan, janubda eman va gikorilardan iborat. Shimoliy Amerika cho‘l kichik oblastiga Farbning cho‘l va chalacho‘l yassi tog‘liklari - Kolumbiya, Katta Xavza, Kolorado va Meksika yassi tog‘ligining shimoliy qismi kiradi. Asosiy o‘simlik qoplami buta va yarim butalardan tashkil topgan. Kolumbiya yassi tog‘ligida bug‘doyik, chalov, tonkonog va shuvoklar siyrak o‘sadi. Katta Xavzada chalacho‘l o‘simliklari - shuvok, olabuta keng tarqalgan. Xavzaning shimolida balandligi 2 m ga va ildizi 6 m ga yetadigan kora shuvoq o‘sadi, janubida olabuta sho‘ra o‘simligi ko‘pchilikni tashkil etadi. Kolorado platosida shuvoqlar kamayib, kreozot butalar va sukkulentlar soni orta boradi. Kaktuslar, agavalar, kikalar orasidan bo‘yi 18 m ga yetadigan ulkan kaktuslar kad ko‘tarib turadi. Platoning janubida butali meskit va tikanli akatsiyalar qalin o‘sib, o‘tib bo‘lmaydigan changalzorlar hosil kiladi. Shimoliy Amerikaning janubiy tor qismi - Meksika xududi, Markaziy Amerika va Floridaning janubiy qismi Neotropik flora oblastiga qaraydi. U o‘z navbatida Meksika kserofit va Karib o‘rmon kichikk oblastlariga bo‘linadi. Meksika kserofit kichik oblastiga Meksika tog‘ligining barcha maydonini qamrab olgan Meksika xududi qaraydi. Bu yerda kaktuslarning 50 dan ziyod turlari, daraxsimon va butali agavalar, dukkakli butalar, yukka, meskit, gvayula kabi o‘simliklar keng tarqalgan. Kaktus florasining vujudga kelish markazi Meksika yassi tog‘ligining shimoliy qismida bo‘lgan. Yomg‘ir davrida cho‘llar yashil gilam bilan burkanadi va tezda qovrab qoladi. Tog‘likning janubiy balandrok qismida sukkulentli cho‘l tog‘ dashti bilan almashinadi. Dashtlarda kaktus, agava, kakalar orasida boshoqli va turli xil yalanglar uchraydi. Yassi tog‘likni o‘rab turgan tog‘ tizmalarida karag‘aylar, emanlar, kiparislar, mojjevelniklar o‘sadi. Karib o‘rmon kichik oblastiga Meksikaning janubiy chekka qismi, Floridaning janubi va Vest-Indiya kiradi. Namlik ko‘p bo‘lgan Meksika va Markaziy Amerikaning sharqida hamda Floridaning janubida giley tipidagi doimiy yashil nam tropik o‘rmonlar rivojlangan. Iqlimi quruq bo‘lgan Tinch okean qirg‘og‘ida bargini to‘kuvchi tropik o‘rmonlar va savannalar vujudga kelgan. Nam tropik o‘rmonlarida 50 dan ziyod palma turlari, jumladan qirol palmasi, qamish palma va boshqa turlar kupchilikni tashkil etadi. Urmonlarda doimiy yashil emanlar, dafna, mirta, florida tissasi, yovvoyi anjirlar, daraxsimon qirqbug‘inlar o‘sadi. Soxil bo‘ylari mantra o‘rmonlari bilan band. Meksikada qimmatbaxo daraxtlar ko‘p uchraydi. Ayniksa sedrela, seyba (paxta daraxti), kaoba (kizil daraxt), braziliya daraxti va boshqa turlar aloxida o‘rin tutadi. Bargini to‘kuvchi tropik o‘rmonlarda va savannalarda magnoliya, akatsiya, amarant, meksit, indigo butasi va boshqa daraxtlar o‘sadi. Tog‘ tizmalarida qarag‘ay va emanlardan tarkib topgan tog‘ o‘rmonlari bor. Yüklə 3,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|