O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»
Yüklə 3,31 Mb.
|
|
Ichki suvlari
Shimoliy Amerika ichki suvlarining harakterli xususiyatlari: daryo va ko‘l xavzalarining maydoni, makondagi geografik taksimlanishi, sersuvligi, gidrologik rejimi, xalq xo‘jaligidagi ahamyati bevosita uning relef va iqlim sharoiti bilan belgilanadi. Atmosfera yog‘inlari ko‘p tushadigan dengiz va musson iqlimli joilarda daryolar tizimi va gidrografik tur yaxshi rivojlangan, yil davomida sersuv va to‘lib oqadi, yer osti suvlari yaxshi to‘yingan va yer yuzasiga yaqin yotadi, yoysimon chukmalar qor va yomg‘ir suvlari bilan to‘lgan. Yog‘inlar kam yog‘adigan kontinental iqlimli yerlarda aksincha, daryolar siyrak, gidrografik tur kam rivojlangan, daryolarning sersuvligi axyon-axyonda kuzatiladi, yer osti suvlari yer yuzasidan chukurda yotadi, botiqlar suvsiz, kontinental rejim xukmronlik qiladi. Daryolari. Shimoliy Amerikada gidrografik tur Afrika va Avstraliya materiklariga qaraganda yaxshi rivojlangan bo‘lib, ular Atlantika, Tinch va Shimoliy muz okeanlari hamda ichki berk xavzalar o‘rtasida noteks taqsimlangan Materik daryolarining katta qismi Atlantika okeani va uning dengizlariga, kamroq qismi Tinch va Shimoliy Muz okeanlariga quyiladi. Shimoliy Amerikaning 4,1% maydoni ichki berk xavzaga qaraydi. Bu boshka materiklarga qaraganda eng kichik maydonni tashkil etadi. Jumladan YYevropaning 18% va Osiyoning 32% maydoni berk oqmas xavza hisoblanadi. Okean xavzalari o‘rtasidan o‘tadigan suvayirg‘ichlar relefda turli xil ko‘rinishda ifodalangan. Tinch okean bilan Atlantika okeani xavzalari o‘rtasidagi suvayirg‘ich tabiiy yakkol ifodalangan bo‘lib, u Kordilera tog‘ tizimining sharqiy tizmalari bo‘ylab o‘tgan. Atlantika okeani bilan Shimoliy Muz okeani xavzalari o‘rtasidagi suvayirg‘ich Kanada qalqonining janubidan, muzlik ta’sirida hosil bo‘lgan tepalik tekisliklardan o‘tadi va relefda yakkolrok ko‘zga tashlanmaydi. Atlantika okeani xavzasiga Rio-Grande, Kolorado, Missisipi. Potomak, Saskuixanna, Delaver, Gudzon, Avliyo Lavrentiy daryolari o‘z suvini quyadi. Bu daryolar yomg‘irlardan, qorlardan va grunt suvlaridan to‘yinadi. Shulardan Missisipi-Missuri daryo tizimi Atlantika xavzasi va materikning eng uzun daryosi bo‘lishi bilan birga, u Yer yuzidagi eng uzun daryolardan biri ham hisoblanadi. Missisipi-Missuri daryo tizimining uzunligi 6800 km, suv yigish maydoni 3268 ming km2 va o‘rtacha yillik suv sarfi 19800 m3/sek. ni tashkil etadi. Suv sarfi jixatdan Osiyoning Yenisey daryosiga (bu yerda ham o‘rtacha yillik suv sarfi 19800 m3/sek) to‘g‘ri keladi. Missisipi daryosi shimolda Yuqori ko‘lning Fapb tomonidagi muz ko‘llardan va botqoqliklardan boshlanib, janubda Meksika qo‘ltig‘iga kuyiladi. Uning uzunligi 3750km. Missisipi morfologik jixatdan uch qismga bo‘linadi. Yukori qismi ensiz o‘zanlardan, tor vodiylardan iborat bo‘lib, mayda-mayda ko‘llar orqali oqib o‘tadi. Kristall jinslar yer yuziga chiqib qolgan joylarda ko‘plab ostonalar hosil bo‘lgan. Missurining kuyilish joyigacha 20 dan ortiq to‘g‘onlar qurilgan. o‘rta kismida daryo vodiysi 10-15 km gacha kengayib, buyuk daryo asosan bitta o‘zandan oqib o‘tadi. Missuri irmog‘i qo‘shilgach, Missisipining tiniq suvi loykalanadi. Kuyi qismi keng tekislikdan oqib, kengligi 25 km dan 100 km gacha bo‘lgan vodiy hosil qiladi qirg‘oqlarda suv toshqiniga karshi dambalar qurilgan. Daryoning quyilish joyida allyuvial yotqiziqlardan tashkil topgan yirik delta hosil bo‘lgan. Deltaning maydoni 32000 km2 bo‘lib, yiliga 85-100 km dengiz ichkarisiga qarab o‘sib bormokda. Bunday tezlikdagi dinamik rivojlanishga sabab Missisipi har yili dengizga 360 mln tokizik keltiradi. Daryoning kuyilish joyida o‘rtacha yillik suv sarfi 19000 m3/sek, maksimal sarfi 50000-80000 m3/sek va minimal sarfi 3000-5000 m3/sek. ni tashkil etadi. Suv satxinint ko‘tarilib-pasayish farqi 14-18 m gacha boradi. Missisipining yuqori oqimi qishda 3-4 oy davomida muzlaydi. Missisipi atamasi mahalliy indeeslar tilidan olingan bo‘lib, "Suvlar otasi", "Buyuk daryo" degan ma’noni anglatadi. Xuddi shunday Misuri atamasi ham mahalliy axrli tilidan olingan bo‘lib, "Loyka daryo" demakdir. Missuri Missisipining eng katta ung irmog‘i hisoblanib, uning uzunligi 4740 km, xavzasining maydoni 1370 ming km2. Missuri Koyali tog‘larning sharkiy yon bag‘ridan boshlanib, yuqori qismida juda jushqin oqadi, o‘rta oqimida Missuri platosini va kuyi oqimida Markaziy tekisliklarni kesib o‘tadi. Uning suv rejimi notekis taksimlangan va nixoyatda tez o‘zgarib turadi. Yukori oqimi qordan, o‘rta va kuyi oqimlari yomg‘irdan to‘inadi. Baxorda sersuv bo‘lib to‘lib oqadi, ba’zan kuchli suv toshqinlari sodir bo‘lib turadi. Yezda suvi kamayib sayozlanib qoladi. o‘rtacha yillik suv sarfi Missisipiga kuyilish joyida 2250 m3/sek. ga teng. Maksimal suv sarfi 19000 m3/sek. gacha ko‘tariladi, minimal suv sarfi esa 150-170 m3/sek. gacha kamayadi. Missuri vodiysida katta-katta suv omborlari qurilgan. Missisipining chap irmog‘i bo‘lgan sersuv Ogayo daryosi Appalachi tog‘larining g‘arbiy yon bag‘ridan boshlanadi. Uning uzunligi 1520 km, o‘rtacha suv sarfi 8000 m3/sek. qor va yomg‘ir suvlaridan to‘yinadi Suvning maksimum sarfi baxorga, korlarning erish davriga to‘g‘ri keladi. Yozgi musson mavsumida ham daryo to‘lib oqadi. Materikning Shimoliy Muz okeani xavzasiga quyiladigan daryolari - Kolvill, Makenzi, Koppermayn, Bak va boshqalar Atlantika va Tinch okeanlari xavzalariga kuyiladigan daryolardan o‘zining iqlim xususiyatlari va gidrologik rejimi bilan keskin farq qiladi. Ular arktika va subarktika iqlim mintaqalariga xos tipik shimol daryolaridir. Bular orasida eng yirigi Makenzi daryosi bo‘lib, u Kanadaning Koyali tog‘larini sharkiy yon bag‘ridan boshlanib, Makenzi pasttekisligini kesib o‘tadi va suvini Shimoliy Muz okeanining Bofort dengiziga kuyadi. Daryoning uzunligi (Atabaska daryosi bilan) 4600 km, xavzasining maydoni 1804 ming km2, o‘rtacha suv sarfi 15000 m3/sek. Makenzi daryo tizimi Atabaska, Katta (Nevolniche) Ko‘l, Kichik (Nevolniche) Ko‘l, Katta Ayik va bir necha mayda ko‘llar bilan tutashgan Yaryo o‘zining gidrologik xususiyatlariga ko‘ra Osiyoning Sibir daryolariga o‘xshab ketadi. Kishda qariyb 6-7 oy mobaynida qor bilan koplanadi. Sentyabr- oktyabrda muzlab, yukori oqimida Mai va quyi oqimida iyunnnig boshlarida muzdan ozod bo‘ladi. Daryo asosan qor suvlaridan va qisman yomg‘ir hamda grunt suvlaridan to‘yinadi. Makenzi xavzasining yukori qismida va uning irmoqlarida tosh ostonalari juda ko‘p. Shimoliy Amerikaning Tinch okean xavzasiga kuyiladigan barcha daryolari Kordilera tof tizimining g‘arbiy yon bag‘ridan boshlanadigan qisqa, sersuv, tezoqar va gidroenergiya resurslariga boy daryolardir (Yukon, Freyzer, Kolumbiya, Sakramento, Kolorado va boshkalar). Bular orasida eng yirigi va Alyaska xayotida katta ahamiyatga ega bo‘lgan Yukon daryosi Koyali tog‘larning g‘arbiy yon bag‘ridan boshlanib, Yukon yassi tog‘ligi orqali oqib o‘tib Tinch okeanning Bering dengizidagi Norton qo‘ltig‘iga kuyiladi. Uning uzunligi 3700 km, xavzasining maydoni 855 ming km2. Eng katta suv sarfi 5000-7000 m3/sek. ni va o‘rtacha suv sarfi 2000 m3/ sek. ni tashkil etadi. Kor suvlaridan tuyinadi va yozda toshib oqadi. Kishda qariyb yarim yil davomida muzlab yotadi. Yukonning baliq boyligi mahalliy axrli xayotida katta rol o‘ynaydi. Kolumbiya (2250 km) va Kolorado (Grin-River irmog‘i bilan 3200 km) daryolari Kordilera tog‘ tizimining sharqiy qismidagi Koyali tog‘lardan boshlanib, ichki yassi tog‘liklardan va platolardan chuqur kanonlar hosil qilib oqib o‘tadi va g‘arbiy tof tizmalarini kesib o‘tib okeanga kuyiladi. Kolorado daryosidagi Katta Kanon butun dunyoga mashxur, u daryo oqimi bo‘ylab 320 km masofaga cho‘zilgan. Kanonning devorlari turli geologik davrlarda paydo bo‘lgan har xil rangli jinslardan tarkib topgan. Shimoliy Amerika daryolarining xo‘jalikdagi ahamiyati juda katta. Barcha yirik daryolar dengiz va okeanlar bilan tutashgan bo‘lib, yuk tashuvchi kemalar materik ichkarisigacha bemalol kiraoladi. Daryolarning aksariyati Buyuk ko‘llar va boshqa ko‘llar bilan kanallar orqali tutashgan. Daryo va ko‘l xavzalarini o‘zaro bog‘lanishi mamlakatlararo suv transporti tizimini mukammal ravishda rivojlanishiga katta imkoniyat yaratadi. Kurg‘oqchil rayonlarda qishloq xo‘jalik ekinlarini sug‘orishda daryo suvlaridan keng foydalaniladi. Yirik daryolarda yuzlab elektr stansiyalar va suv omborlari kurilgan. Kullari. Shimoliy Amerikaning yirik kullari kelib chikishiga ko‘ra muz- tektonik ko‘llar tipiga mansub bo‘lib, ular Kanada qalqonining g‘arbiy va janubiy chegaralarida joylashgan. Bularga Katta Ayik, Katta (Nivolyiche) Ko‘l, Atabaska, Vinnipeg va Buyuk ko‘llar guruxi qaraydi. Buyuk ko‘llar tarkibiga Yukori, Guron, Michigan, Eri. Ontario va bir qator mayda ko‘llar kiradi. Bu ko‘llar bir-birlari bilan tutashib, yagona va ulkan (maydoni 246 ming km2) chuchuk suv xavzasini hosil qiladi. Ular orasida eng kattasi Yukori ko‘l (maydoni 82414 km2) hisoblanadi. Buyuk kllar Kanada kalkonining uchta yirik kristalli zinapoyasida vujudga kelgan bo‘lib, ular g‘arbda Yukori ko‘ldan sharqda Ontario ko‘li tomon ketma-ket, bosqichma-bosqich pasayib boradi. Balandligi dengiz satxidan 183 m bo‘lgan birinchi zinapoyada Yukori ko‘l (maksimal chukurligi 307 m) joylashgan. Balandligi 177 m bo‘lgan ikkinchi zinapoyada Michigan (chukurligi 265 m) va Guron (chukurligi 222 m) ko‘llari joylashgan. Yukori ko‘ldan Sent-Meri daryosi oqib chiqib Guronga quyiladi. Guron ko‘li Michigan bilan Makino bug‘ozi orkali tutashgan. Bu zinapoyaning 174 m balandl1-1gida boshqa ko‘llardan o‘zining sayozligi bilan farq qiladigan Eri ko‘li (chuqurligi 64 m) joylashgan. Eng past, balandligi dengiz satxidan 75 m ko‘tarilib turgan uchinchi zinapoyada Ontario ko‘li joylashgan. Eri ko‘lini Ontario bilan uzunligi 54 km bo‘lgan Niagara daryosi tutashtirib turadi. Bu dare Eri kulidan oqib chiqadi va Ontario ko‘liga quyiladi. O‘rtacha yillik suv sarfi 5900 m3/sek. Dolomitli ohaqtoshdan va gilli slanendan tuzilgan vodiy, ostonalar, sertepa qirlar suv oqimi ta’sirida yemirilib bormoqda. Daryo suvi katta balandlikdagi kuest-tik jarlikdan otilib tushib, dunyoga mashxur bo‘lgan Niagara sharsharasini hosil qiladi. Kozi oroli sharsharani ikki okimga bulgan. Kanadadagi chap qismini kengligi 800 m, balandligi 48 m va AKSH data unt qismini kengligi 300 m, balandligi 51 m. Sharshara ohaqtosh va gilli slaneslarning suv oqimi ta’sirida yemirilishi hisobiga yiliga 1,5 m gacha tezlik bilan Eri ko‘li tomon chekinib bormoqda. Niagara sharsharasi vujudga kelgan davrdan to xozirga kadar 11 km masofaga chekingan. Ontario ko‘lidan boshlanuvchi Avliyo Lavrentiy daryosi Buyuk ko‘llar tizimini Atlantika okeani bilan boglaydi va o‘z suvini Avliyo Lavrentiy qo‘ltig‘iga quyadi. Daryoning estuariy bilan birgalikdagi uzunligi 3130 km. Estuariyning uzunligi 400 km va kengligi 50 km. Avliyo Lavrentiy daryosi ko‘l suvlaridan tuyinib juda to‘lib oqadi. Kup yillmk o‘rtacha suv sarfi 6748 m3/sek. Dare dekabrdan to aprelgacha muzlaydi, kemalarning qatnovi 140 kungacha to‘xtaydi. Qolgan paytlarda dare va ko‘llar tizimidagi navigatsiya tuliq, davom etadi. Kanada qalqonining ichki xududlarida Fennoskandiya ko‘llariga o‘xshash materik muzligi ta’sirida hosil bo‘lgan mayda ko‘llar juda ko‘p. Markaziy va Buyuk tekisliklarda aksincha, ko‘llar kam tarqalgan. Kordilera tog‘ tizimida tog‘-muzlik, tektonik, vulkan tipidagi ko‘llar keng tarqalgan. Eng chuquri Serra-Nevadadagi Taxo (chukurligi 500 m) va Kaskad topshridagi Krater (chukurligi 600 m) ko‘llardir. Ichki yassi tog‘liklarda sayoz sho‘r ko‘llar ko‘p. Ular o‘rta Osiyening Orol ko‘liga o‘xshab, kadimiy suv xavzalarining qoldiqlari hisoblanadi. Shulardan eng yirigi Katta Xavza yassi tog‘ligidagi 2181 m balandlikda joylashgan Katta Shur ko‘lidir. Uning maksimal chuqurligi 15 m ga boradi. Suvining shurligi 137°/00 dan 300°/00 gacha ko‘tarpladp. Ko‘ldai osh va glauber tuzi qazib olinadi. Shimoliy Amerika suv resurslariga juda boy, lekin shunga qaramasdan ba’zi rayonlarda toza chuchuk suv yetishmaydi. Bunta sabab sanoatda va kishlok xujaligida suvdan tobora kuprok, foydalanish darajasini oshishidir. Ko‘p daryo va ko‘llar fabrika va zavodlarning iflos chikindilaridan, ekin maydonlaridan yuvilib tushayotgan petitsidlar va turli xil kimyoviy o‘g‘itlardan ifloslangan. Yaqin vaqtlargacha suvining tozaligi va katta miqdordagi chuchuk suv zaxirasiga ega ekanligi bilan ajralib turgan Buyuk ko‘llar tizimi ham xozirgi kunda asta-sekin ifloslanib bormokda. Bu ko‘llarga tevarak-atrofdagi ishlab chikarish korxonalaridan turli xil zararli moddalar tashlanmoqda. Ular suv tagiga cho‘kib, tirik organizmlarga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bunday xol materik ichki suvlarini ifloslanishiga qarshi tadbir choralarni izchillik bilan olib borishni va ularni har tomonlama muxofaza qilishni taqozo etadi. Yüklə 3,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|