O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»
SHIMOLIY AMERIKANING IQLIMI VA IQLIM MINTAQALARI, ICHKI
Yüklə 3,31 Mb.
|
|
SHIMOLIY AMERIKANING IQLIMI VA IQLIM MINTAQALARI, ICHKI
SUVLARI. Iqlimi Shimoliy Amerikaning iqlim xususiyatlarini shakllanishida va iqlim hosil qiluvchi omillar qatorida birinchi urinda geografikrni va orografik tuzilishi turadi. Materik shimoldan janubga qarab katta masofaga cho‘zilganligi tufayli iqlim sharoiti juda xilma-xil va shimoliy yarim sharning ekvatorial mintaqasidan boshqa barcha iqlim mintaqalarini kesib o’tadi. Shimoliy Amerikada Yevrosiyo materigi singari shimoldan janubga qarab quyosh radiatsiya miqdorining ortib borishi iqlimning mintaqaviy farqlarini kelib chiqishiga sabab buladi. Binobarin, materik xududida kuyidagi iqlim mintaqalari birin-ketin almashinadi: arktika, subarktika, mu’tadil, subtropik tropik va subekvatorial. Materikning eng keng joyi mu’tadil kengliklarga tug‘ri keladi. Shuning uchun uning asosiy katta qismida mo‘’tadil va subtropik mintaqalarning iqlim tiplari xukmronlik qiladi. Janubga borgan sari materik qiyofasi torayib, tropik iqlim
egallagan maydon kamayadi.Xuddi shunday shimolda arktika va subarktika iqlim mintaqalari materikning chekka qismlarini, Kanada Arktika arxipelagini va Grenlandiya orolini o‘z ichiga oladi. Shimoliy Amerika iqlimini shakllanishiga Tinch okeanidagi Aleut minimumi va Gavayi antitsikloni, Atlantika okeanidagi Islandiya minimumi va Azor antitsikloni kabi markazlar ta’sir ko’rsatadi. Bu markazlar uzaro va materikning mahalliy markazlari bilan aloqadorlikda bo‘lib xavo massalarining umumiy sirkulyatsiyasini vujudga keltiradi va ular fasllarga qarab o‘zgarib turadi. Materikning orografik tuzilishi uning shimoliy qismi bilan janubiy qismi o‘rtasida havo massalarini erkin harakat qilishiga, issik va sovuq havolarni tez-tez almashinib turishiga qulay imkoniyat yaratadi. Shuning uchun Shimoliy Amerikaning poyonsiz va tusiqsiz ichki tekisliklari orqali Shimoliy muz okeanining sovuq xavo massalari bemalol Meksika qultig‘i qirg‘oqlarigacha yetib keladi va aksincha Meksika suv xavzasi ustida hosil bo‘lgan iliq xavo massalari materikning shimoliy qirg‘oqlarigacha yetib boradi. Bu esa Buyuk va Markaziy tekisliklarda xavo frontlarini keskinlashuviga, yoz bilan qish o‘rtasidagi ob- xavoning keskin farq qilishiga olib keladi. Natijada janubda xavo haroratini pasayish va shimolda ko‘tarilish xolatlari tez-tez takrorlanib turadi. Materikda xavo haroratining taqsimlanishi radiatsiya balansi va atmosfera sirkulyatsiyasi xususiyatlarini o‘zida aks etdiradi. Kishda Shimoliy Amerikaning katta qismida harorat qonuniy ravishda janubdan shimolga qarab pasaya boradi. Materikning yanvar izotermalari YYevropaning yanvar izotermalaridan keskin farq qilib, uning xududini sharqdan g‘arbga qarab kesib o‘tadi. Faqatgina Atlantika va Tinch okeanlari soxillarida izotermalarning yunalishi shimol tomonga qarab boriladi. Materikning shimoliy yarmida yanvarning o‘rtacha harorati manfiy. Kish harorati Atlantika soxillarida, Labrador yarim orolining shimolida 0°S dan -20°S gacha, Kanadaning ichki tekisliklarida -10°Sdan -30°S gacha uzgarib turadi. Eng minimal harorat Yukon daryosi xavzasida -»60°S gacha pasaygani kuzatilgan. Shimoliy Amerikaning shimoli-g‘arbiy soxilida, 40° sh.k. dan shimolda yanvarning o‘rtacha harorati 0°S dan +5°S gacha va 60° sh.k. da va Alyaskaning janubiy soxilida -5°S dan -10°S gacha o‘zgarib turadi. Bu yerda qish oylarida xavo haroratining yuqoriroq bo‘lishiga sabab Aleut iliq oqimining ta’siridir. Yanvarning o‘rtacha harorati 40° sh.k. dan janubroqda 0°S dan yuqori ko‘tarila boshlaydi va Meksikaning shimolida, Florida yarim orolida +15°G gacha yetadi. Materikning janubi tropik kengliklar xavo massasi ta’sirida bulganligi uchun qish iliq buladi. Biroq ayrim paytlarda siklonlarning faoliyatini kuchayishi natijasida arktika va subarktika sovuq xavolarining janubga ilik, xavo frontini yorib kirib kelishi munosabati bilan harorat Meksika k,ultigi qirg‘oqlarida -20°S gacha, Florida yarim orlining janubida -3°S gacha pasayadi. Yoz oylarining harorati ham qish fasliga o‘xshash janubdan shimolga tomon pasaya boradi. Yozning harorati materikning hamma joyida musbat. Iyul izotermalari materikni sharqdan g‘arbga qarab deyarli tekis kesib o‘tadi- Lekin Atlantika va Tinch okeanlari soxilparida izotermalarning yo‘nalishi okean ustidagi xavoga nisbatan sovuqroq xavo massalari ta’siri natijasida janubroqqa karab uzgaradi. Alyaskaning shimoliy qirg‘oqlarida, Lavrentiya yassi tog‘ligida va Labrador yarim orolida iyulning o‘rtacha harorati 10°S atrofida. Buyuk kullar rayonida, Appalachi tog‘lari, Buyuk va Markaziy tekisliklarning shimoliy qismida o‘rtacha harorat 20°S gacha ko‘tariladi. Yozning eng issiq jazirama kunlari Shimoliy Amerikaning janubi-g‘arbiy qismi uchun xosdir. Kolorado daryosining kuyi qismida, Ajal vodiysida iyul oyinint o‘rtacha harorati 30-32°S ga teng. Maksimal harorat Ajal vodiysida kuzatilgan bo‘lib 57°s dan oshgan. Bu g‘arbiy yarim shardagi eng yuqori ko‘rsatgich hisoblanadi. Atmosfera yog‘inlarining taqsimlanishi va rejimi xavo massalarining sirkulyatsiyasiga, xususiyatiga, joyning orgrafik tuzilishiga bogliq. Shimoliy Amerika xududining namlanishida Tinch okeanga nisbatan Atlantika okeanining roli katta. Chunki Tinch okeanning ta’sir doirasi asosan materikning g‘arbiy qismi bilan chegaralanadi. Kordilera tog‘ tizimi shimoldan janubgacha to‘sik vazifasini bajarib, Tinch okeandan keladigan nam xavo massalarini ushlab koladi. Natijada atmosfera yog‘inlarining katta miqdori Kordileraning g‘arbiy yon bag‘riga va g‘arbiy soxillariga tushadi. Eng kup namgarchilik 40° sh.k dan shimolroqda bo‘lib, yillik yog‘in miqdori 5000 mm gacha boradi. Mu’tadil mintaqaning qolgan joylarida yog‘ingarchilik ancha kamayadi. Materikning sharqiy katta xududi Atlantika okeanidan keladigan xavo massalari ta’sirida bo‘lib, sharqiy xavo massalari Appalachi tog‘laridan va Markaziy tekisliklardan o‘tib, Kordileragacha yetib boradi. Kanadaning sharqiy va AKShning shimoli-sharqiy Kismlarida yiliga 1000 mm atrofida yog‘ingarchilik buladi. Bu regiondan siklonlarning tez-tez o‘tib turishi hisobiga yog‘ingarchilik yil davomida bir me’yorda taqsimlangan. Ichki tekisliklarda yillik yog‘ingarchilik miqdori 400 mm dan 800 mm gacha o‘zgaradi. Subarktika iqlim mintaqasida haroratning past bo‘lishi oqibatida yog‘ingarchilik 400-300 mm gacha kamayadi. AKSH ning sharqiy qismi janubi-sharqiy musson shamollari ta’sirida bo‘lganligi sababli yiliga 1500 mm gacha yog‘in yog‘adi. Fapbga borgan sayin yog‘ingarchilik miqdori kamayib, Missisipidan sharqda 1000 mm ni va Koyali tog‘lar etagida 330 mm ni tashkil etadi. Katta xavzaning janubida, Ajal vodiysida yog‘ingarchilik juda kam bo‘ladi, yillik yog‘in miqdori xatto 100 mm ga ham yetmaydi. Ichki yassi tog‘liklardan g‘arbda Tinch okeandan keladigan xavo massasi ta’sir eta boshlaydi." Yezda quruq passatlarning, qishda siklonlarning ta’siri kuchayadi. Yog‘ingarchilikning ko‘p bo‘lishi siklonlar faoliyati bilan bog‘lik, bo‘lganligi sababli maksimum yomg‘ir qish oylariga to‘g‘ ri kelib uning yillik miqdori Sakramentoda 600 mm ni va Oregon shtatida 1000 mm ni tashkil etadi. Meksika va Florida xududlarida Atlantika okeanidan keladigan tropik xavo massalari va siklonlar hisobiga atmosfera yog‘inlarining maksimal qismi yoz oylariga to‘g‘ri keladi. Meksika qo‘ltig‘i qirg‘oqlari atrofida 2000 mm gacha yomg‘ir eg‘ka, Meksika tog‘ oralig‘i yassi tog‘larida bu kursatkich 500-600 mm gacha kamayadi. Mexikoda bir yilda o‘rtacha 590 mm yomg‘ir yog‘adi. Yüklə 3,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|