O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»
Yüklə 3,31 Mb.
|
|
Geologik tuzilishi
Shimoliy Amerikaning orografik tuzilishi Yevrosiyo va Afrika materiklarining orografik tuzilishidan keskin farq kilib, fakat Janubiy Amerikaning orografik tuzilishiga ancha o‘xshashdir. Bu yerdagi baland tog‘ tizimlari YYevropadagi va Osiyodagi baland tog‘ tizimlariga o‘xshab g‘arbdan sharqqa qarab emas, balki shimoldan janubga qarab meridional ravishda yunalgandir. Materikning Shimoliy Muz okeanidan Meksika
baland Kordilera tog‘laridan va sharqiy qismi uncha baland bo‘lmagan Appalachi tog‘laridan iborat. Orografik tuzilishining bunday harakterli xususiyatlarini shakllanishi bevosita materikning geologik rivojlanish tarixi va geotektonikasi bilan bog‘liq. Materikning ichki tekisliklarini tektonik asosini qadimiy Shimoliy Amerika platformasi tashkil etadi. Bu platformaning shakllanishi, unint sharqiy va garbiy chekkalarini yosh burmalangan regionlar bilan kengayishi materikning uzok davom etgan geologik tarakiyot tarixining hosilasidir. Shimoliy Amerika platformasi sharqda Appalachi oldi chukmasi bilan, garbda Koyali tog‘darning tog‘ oldi cho‘kmasi bilan, janubda 32-33° sh.k. bo‘ylab cho‘zilgan cho‘kma bilan chegaralanadi. Platformaning shimoliy qismi Kanada Arktika arxipelagi va Grenlandiya oroligacha davom etib, ularning katta xududini poydevorini tashkil etadi. Platforma materikning 75% xududini egallagan bulib, juda katta maydonda seysmik jixatdan barkarorlikni ta’minlagan. Shuning uchun bu joylarni amerikalik geolog F.King "Markaziy barkaror region" deb atagan. Platforma poydevori turli xil chuqurliklarda yotgan va yer yuziga chiqib qolgan arxey va proterozoy eralarining granit va gneys tarkibli kristall jinslardan iborat. Kristall jinslar paleozoy, mezozoy va turtlamchi davr chukindi jinslari bilan qoplangan. Platformaning tektonik strukturasi qalqon, antikliza va sineklizalardan tashkil toptan. Bular Kanada kalkoni, Adirondak, Viskonsin, Ozark, Sinsinnat va Nashvill anteklizalari hamda Michigan, Illinoys, Appalacholdi va Kordileroldi sineklizacharidir. Bu sineklizalarda kembriydan keyingi hosil bulgan cho‘kindi jinslarning qalinligi 3000 m ga yetadi. Markaziy tekisliklarda, Michigan, Illinoys va Appalacholdi cho‘kmalarida paleozoy jinslari, Buyuk tekisliklarda, Kordileroldi cho‘kmasida mezozoy va kaynozoy cho‘kindi jinslari xukmronlik kiladi. Platformaning faol geologik tarakkiyot tarixi va shakllanishi eng kadimti va uzok davom etgan kembriydan oldingi boskichda bulib utgan. Platformaning qadimgi yadrosi Gudzon qo‘ltig‘i bilan Buyuk ko‘llar oraligida vujudga kelgan bo‘lib , quruqlikning keyingi usishi undan shimolga va janubga tomon davom etgan. Paleozoyning boshlariga kelib platforma uzil-kesil shakllanib, keyinchalik unda kuchsiz epyrogenik (tebranma)harakatlardan boshka burmalanish jarayoni sodir bulmagan. Paleozoyda platforma xududi tektonik harakatlar natijasida kutarilayotgan va chukayotgan regionlarga differensiatsiyalanib boshlaydi. Bir vaktning uzida sodir bulayotgan jarayon tufayli Kanada kalkoni va bir qator anteklizalar hamda sineklizalar vujudga keladi. Shu eraning boshlarida Shimoliy Amerika xududining o‘rta va shimoliy regionlarida kontinental sharoit xukmronlik kilgan bulsa, uning chekka sharkiy va janubiy qismlarida Appalachi geosinklinal rejimi, g‘arbiy qismida Kordilera geosinklinal rejimi davom etgan. Paleozoyda tog‘ hosil kiluvchi tektonik harakatlar asosan ikkita boskich davrida kaledon va gersin burmalanishlarida namoyon bo‘ladi. Kaledon tog‘ hosil bulish jarayoni Shimoliy Amerikaning har ikkala geosinklinal xavzasida sezilarli darajada sodir bulgan. Kordilera geosinklinal zonasida orogenizatsiyalanish jarayoni Alyaskadan boshlab to Meksikagacha davom etgan. Sharqda kaledon burmalanishi appalachi geosinklinal xavzasining katta qismini qamrab olib, shimoliy Apshlachi tog‘larini, sharqiy Grenlandiyani va Kanada Arktika arxipelagining bir qismini vujudga keltirdi. Kaledon bosqichdagi tektonik harakatlar natijasida Shimoliy Amerika YYevropa bilan tutashadi. Gersin burmalanishi Kordilera geosinklinal xavzasida namoyon bo‘lmasdan, platformaning sharqiy va janubi-sharqiy rayonlarida kuchli tektonik harakatlar bilan boshlangan. Ammo gersin orogenezi Amerikada Yevrosiyoga nisbatan bir muncha kechrok bulib utgan. Bu tog‘ hosil bulish va kutarilishlar jarayoni natijasida Shimoliy Amerika kaytadan YYevropa va Shimoliy Afrika bilan qo‘shilib, juda katta quruqlikni hosil qilgan. Keyinchalik gersin bosqichida barpo etilgan tog‘ va kutarilmalar tektonik chukishlar natijasida okean suvi tagida qolib ketgan. Xozirgi vaqtda gersin burmalanishi tufayli vujudga kelgan rayonlardan Appalachi tog‘tizimining janubiy qismi, Missisipi Xavzasidagi uncha katta bulmagan Uoshito balandligi sakdanib kolgan. Sharqda platforma bilan geosinklinal zonaning tutashgan joyida tektonik harakatlarning jonlanishi natijasida platformaning bir qismi ajralib, Koloroda platosini hosil qilgan. Shu vaqtdagi geologik strukturaning rivojlanishi xozirgi Koyali tog‘larning vujudga kelishiga ham zamin yaratgan. Materikning janubiy qismidagi gersinidlar (gersin burmalanishida hosil bulgan kutarilmalar) keyingi chukishlar natijasida Meksika qultig‘ining qirg‘oqyoni tekisliklarini qoplab yotgan mezozoy va kaynozoy yotkiziklari hamda Atlantika okeani suvi tagida kolib ketgan. Gersin bosqichidan qeyin materikning hamma xudidida, jumladan Kordilera geosinklinalida ham, sodir bulgan cho‘kishlar shiddatli intruziya jarayoni hamkorligida davom etgan. Mezozoy Kordilera geosinklinal xavzasi o‘cho‘n buyuk deformatsiyalanish erasi bo‘ldi. Bu zonada tog‘ hosil bulish jarayoni kuyi yuradan boshlanib, bo‘r davrigacha davom etgan va nevada orogenezi deb atalgan. Nevada tog‘ burmalanishi Kordilera geosinklinalining markaziy va g‘arbiy qismlarida, Meksika, Markaziy Amerika va Vest-Indiyada namoyon bulib, tektonik ko‘tarilmalarni vujudga keltirdi. Nevada bosqichidan keyin garbda hosil bo‘lgan Kaliforniya cho‘kmasi yukori yura va bo‘r davrlarining jinslari bilan tula boshladi. Bo‘r davrining oxirida geosinklinal zonaning sharqiy qismida larami burmalanishi sodir bulib, u Kanada va Meksika Koyali tog‘larini uz ichiga olgan va uzok masofaga cho‘zilgan parallel tog‘lar tizimini vujudga keltirgan. AKSH ning Koyali tog‘lar rayonida larami burmalanishi vaktida Kolorado platosini garbdan va sharqdan o‘rab turgan qadimgi yukori paleozoy strukturasi ko‘tarilib, uzining yakdol ifodalangan qiyofasiga ega bulgan. Ammo, bo‘r davrining oxirida Kryali tog‘larning kutarilishi juda sekin davom etgan. F.Kingning ta’kidlashicha hosil bulgan tog‘ tizmalari o‘zining aniq, ifodalangan relef shakllarini uzoqroq, vaqtgacha saqlay olmagan. Sababi, ular qancha tezlik bilan ko‘tarilgan bo‘lsa, shuncha tezlik bilan eroziya va denudatsiya ta’sirida yemirila borgan. Parchalangan jinslar tevarak- atrofidagi suv xavzalarini to‘ldira borgan. Binobarin, mezozoyning oxiriga kelib Kordilera geosinklinal zonasining asosiy maydoni baland bo‘lmagan quruqlikka aylandi. Faqatgina g‘arbda, xozirgi qirgoq bo‘yi tizmalari o‘rnida o‘ncha katta bo‘lmagan geosinklinal xavza saqlanib qoldi. Bo‘r davrida ko‘tarilgan qoyali tog‘larning sharqida tog‘oldi cho‘kmasi hosil bo‘lgan, Buyuk tekisliklar o‘rnida Dengiz suvlari mavj urib turgan. Mezozoyda materikning qolgan xududida epeyrogenik (tebranma) harakatlar sekin davom etib, quruqlik katta maydonni egallagan. Kaynozoy erasida Shimoliy Amerikaning hamma xududida tektonik harakatlar kuchayadi. Ayniksa Kordilera zonasida vertikal tektonik harakatlar ancha kuchli bo‘lgan. Pleystotsenda Serra-Nevada tog‘ tizmasining shimoliy qismi 900 m dan 1500-1800 m gacha, janubiy qismi 2200-2700 m gacha, suv xavzalarining tagi 600 m dan 900-1500 m va undan ham yuqoriroq, kutarilgan. Tog‘larning ko‘tarilishi bilan birga chuqur botiqdar ham vujudga kelaboshlagan. Jumladan, okean satxidan -85 m pastlikda yotgan Ajal vodiysi, katta maydonni egallab olgan Kolumbiya lavali platosi va boshqalar hosil bulgan. Kaynozoyda Shimoliy Amerikaning Kordilera zonasidan boshqa xududlari ham vertikal tektonik harakatlar ta’sirida bo‘lgan. Neogenda Koyali toglarning kutarilishi bilan birga Buyuk tekisliklar ham kutarilgan. Shimolda neogenning oxirida Kanada kalkonidan Kanada Arktika arxipelagi va Grenlandiya ajrala boshlagan. Appalachi oblastida peneplenlarning kutarilishi va parchalanishi yuz berdi. Meksika kultigi va Karib dengizi geosinklinal cho‘kmalarining cho‘kishi natijasida Atlantikayoni va Meksikayoni qirgok, pasttekisliklari pasayib, dengiz suvi ostida qoldi. Shunday qilib, Shimoliy Amerikaning geologik rivojlanish tarixi va barcha davrlarda yuz bergan tektonik harakatlar materikning xozirgi kiyofasini va relef xususiyatlarini shakllantirdi. Turtlamchi davr tarixi materik yer yuzasini uzil-kesil shakllanishida va xozirgi relef shakllarini vujudga kelishida muxim rol uynaydi. Ayniksa turtlamchi davr materik muzliklarining relefga bo‘lgan ta’siri kuchli bo‘ldi. Kuyi turtlamchi davrda vertikal tektonik harakatlar ta’sirida materikning katta qismini kutarilishi bilan materik va tog‘ muzliklarini tarqalishi bir vaqtga tug‘ri keldi. Shimoliy Amerikaning materik muzligi eng yirik muzliklardan hisoblanib, u 15,6 mln. km2 maydonni egallagan. Bu muzlik maydoni jixatdan YYevropa materik muzligidan ikki marta, xozirgi Antarktida muzligidan bir oz katta bulgan. Matershykday turt marotaba muzliklar bo‘lib o‘tgan. Bu muzliklarning nomi YYevropa muzliklaridan farq. qilib, ular shtatlar nomi bilan atalgan. Bular Nebraska, Kanzas, Illinoys va Viskonsin muzliklaridir. Nebraska va Kanzas muzliklari eng qadimiylari bulib, ular Gudzon qo‘ltig‘idan g‘arbda joylashgan Kordilera va Kivatin markazlaridagi muz massalaridan tuyingan. Keyinrok, sodir bo‘lgan Illinoys va Viskonsin muzliklari Labrador markazidan tarqalgan. Maksimal muzlikning janubiy chegarasi garbda Tinch okean soxili yakinidagi Vankuver orolining janubidan boshlanib, Missuri daryosining yukori qismida Kordilerani kesib utib, Missuri okimi buylab sharqqa tomon yunaladi. Keyin Missisipi va Ogayo daryolari bo‘ylab davom etib, Nyu-York shtatining janubidan o‘tib, Long-Aylend oroli orqali Atlantika qirg‘oqadagi Kod burnigacha boradi. Materik muzliklari Shimoliy Amerikaning- relefini va landshaftlarini uzgarishiga juda katta ta’sir kursatadi. Muzliklar ta’sirida bo‘lgan xududlar relefida shimoldan janubga karab birin ketin almashinadigan uchta geomorfologik oblast ajratiladi: 1) Kanada qalqonini muzlik sidirib ketgan oblasti, 2) qalqonning chekka qismidagi va Markaziy tekisliklarning shimolidagi muzlik akkumulyatsiya oblasti, 3) Markaziy tekisliklar janubidagi flyuvioglyatsial qumoq-suglinkali yotkiziklar oblasti. Bu oblastning katta maydoni lyossli tekisliklar bilan band. Tog‘ muzliklari Kordilera tizimining tog‘ tizmalarida, tog‘ oralig‘i yassi tog‘liklarida va kisman Appalachining shimoliy qismida sodir bo‘lgan. Tog‘ tizmalarining relefiga vodiy va tog‘oldi muzliklari, tog‘ oraligi platolari relefi muzliklar o‘z ta’sirini ko‘rsatgan va ularning izlari xozirga qadar yaxshi sakdanib qolgan. Shimoliy Amerika yer yuzasining uzgarishiga va landshaftlarini transformatsiyalanishiga materik va tog‘ muzliklaridan tashkari yangi tektonik harakatlar (neotektonika) ham kuchli ta’sir kursatgan. Xozirgi kunda Kanada qalqonining janubiy qismi yiliga 0,8 dan 1,4 mm gacha kutarilmoqda, Michigan kuli atrofi 6,1 mm gacha, Meksikayoni pasttekisligi 6,6 mm gacha cho‘kmoqda. Materikning garbida chukish jarayoni Vankuver orolibilan Kaliforniya yarim oroli oralig‘ida 0,7 dan 4,5 mm gacha tezlik bilan davom etmoqda. Maksimal cho‘kish Kaliforniyaning San-Xoakin vodiysi uchun harakterli bo‘lib, yiliga 54 sm ni tashkil etadi. Vulkanlarnnng otilishi va kuchli zilzilalar ayniqsa Kordileraning Alyaska va Meksika regionlari uchun xosdir. Bu yangi tektonik harakatlarning Shimoliy Amerikada xozir ham faol davom etayotganligidan darak beradi. Relefi Shimoliy Amerikaning xozirga yer yuzasini tuzilishi va xususiyatlari antropogen davrida yangi tektonik harakatlar va tashqi kuchlar ta’sirida shakllanib, bir necha mustakil morfostrukturalarga va xilma-xil relef shakllariga ega bo‘ldi. G.A.Beloselskaya yirik geomorfologik regionlarni morfostruktura oblastlari deb qaraydi. Shulardan ikkitasi materikdan shimolda joylashgan bo‘lib, ular platformaning chekka kismlarini parchalanishi natijasida vujudga kelgan Grenlandiya va Kanada-Arktika arxipelagi oblastlaridir. Qolgan morfostruktura oblastlari - Kanada qalqoni tekisligi, Markaziy tekisliklar, Buyuk tekisliklar, Appalachi tog‘lari, Shimoliy Kordilera, Meksika yassi tog‘ligi va boshkalar materik yer yuzasi tuzilishini asosini tashkil etadi. Shimoliy Amerikaning o‘rtacha balandligi g‘arbda 1700 m ga, sharqda 200-300 m ga va materik bo‘yicha 720 m ga teng. Materikning shimoliy Gudzon qultig‘i atrofidagi Kanada qalqoni tekisliklari plato va yassi tog‘liklardan tarkib topgan. Ular ayrim xollarda Lavrentiya yassi tog‘ligi deb ham ataladi. Bu oblastlarda balandligi 200-400 m keladigan yassi tog‘liklar katta maydonni egallab olgan. Lavrentiya platosining o‘rta qismi botiqsimon-tepalikli tekislik bo‘lib, uning balandligi 200 m ga yetmaydi. Markazdan atrofga qarab tekislik yuzasi asta-sekin 300-400 m gacha ko‘tarila boradi. Labrador yarim orolida balandligi 600-700 m ga yetadigan qoldiqli tog‘lar uchraydi. Uning shimoli-sharqiy qismida dengiz satxidan 1500 m dan ham yukori kutarilgan kristall jinsli Torngat koyali tog‘lari cho‘zilgan. Bu tog‘ning eng yukori nuqtasi Serk chuqqisida 1622 m ni tashkil etadi. Yarim orolda balandligi jixatdan ikkinchi o‘rinda Otish (1128 m) tog‘i turadi. Lavrentiya yassi tog‘ligi kadimgi peneplen bo‘lib, to‘lkinsimon yuzasi materik muzliklari ta’sirida kayta ishlangan. Plato yuzasida muzliklar sidirgan izlar, sillikdangan toshlar-kuy peshonalari, to‘planib qolgan harsang toshlar uchraydi. Bu oblastda muz-tektonik ko‘llar keng tarqalgan. Lavrentiya platosidan janubda qalin paleozoy yotkizikdari bilan qoplangan platforma ustida umumiy qiyaligi janub tomon yunalgan Markaziy tekisliklar joylashgan. Tekislik relefida yer yuziga chikib qolgan, qadimiy jinslardan tarkib topgan balandliklar-anteklizalar ajralib turadi. Bulardan eng yirigi Adirondak gumbazsimon tog‘i bo‘lib, uning Marsi chuqqisi dengiz satxidan 1628 m baland ko‘tarilgan. Adirondak tog‘i ko‘shni Appalachi tog‘ tizimidan Shampleyn ko‘li grabeni va Moxok daryosi orkali ajralib turadi. Relefida Markaziy tekisliklarning shimoliy qismiga o‘xshash muzlik shakllari asosiy o‘rin egallaydi. Markaziy tekisliklarning cho‘kish zonasi bilan Kanada qalqonining janubiy chegarasidagi ko‘tarilish zonasining tuknashgan qismida Buyuk ko‘llarning chukur botiqlari va Markaziy tekisliklarning shimoliy qismi uchun harakterli bulgan kuest relef shakllari hosil bo‘ldi. Markaziy tekisliklarning janubiy qismi flyuvioglyatsial yotkizikdar akkumlyatsiyalashgan qumoq va suglinkali tekisliklardan tarkib topgan. Bu yerda ham Rossiya tekisligining janubiy qismiga o‘xshab erozion vodiy-balka tipidagi relef shakllari keng tarqalgan. Xatto Missuri va Arkanzas daryolari oraliklari, Ozark platosining chekka uchastkalari shunchalik parchalanganki, ularning ayrim joylari tog‘lar deb ham ataladi. Mississipi daryo vodiysi markaziy tekisliklarning shimoliy qismida morena tepaliklari oraligida unchalik darajada yaqqol ifodalanmagan, ammo janubda juda chuqur va keng vodii hosil qilgan. Platformaning garbiy qonotida Buyuk tekisliklar joylashgan. Ular paleozoy, mezozoy va kaynozoy cho‘kindi jinslari bilan qoplangan. Tekisliklarning sharqqa qarab pasayib borgan pogonasimon yuzasining shakllanishi Kordilera tizimining Koyali tog‘larini ko‘tarilishi bilan chambarchas bog‘lik. Buyuk tekisliklarning ko‘tarilgan platosimon shimoliy qismi Kanadaning Alberta va Saksachevan shtatlari xududida joylashgan bo‘lib, balandligi 500-1000 m atrofida. Yer yuzasida muzlik relef shakllari yaxshi saqdangan. Tepalik-ko‘l tekisliklari keng tarqalgan. Missuri vodiysining janubidan to Kaneydian daryosi vodiysigacha bo‘lgan masofada zinapoyasimon tekislik joylashgan. Uning balandligi zinapoya buylab 500-1000 m, 1000-1500 m va 1500 dan ham orta boradi. Bu zinapoyalar baland pog‘onalar bilan chegaralanib, chuqur vodiylar ularni aloxida uchastkalarga bo‘lib tashlagan. Missuri platosi, Baland tekisliklar ana shunday uchastkalardandir. Tekislikda eroziya natijasida tik yon bag‘irli jar va daralar bilan uyilgan yerlar ko‘p uchraydi. Ular bedlendlar (buzuq yerlar) deb ataladi. Kaneydian daryosidan janub tomonda janubi-garbiy platolar va balandliklar geomorfologik oblasti joylashgan. Bu oblast tektonik jixatdan Shimoliy Amerika platformasining janubi-garbiy parchalangan qismini tashkil etadi. Uning xududida gersin bosqichida burmalangan geologik strukturalar mavjud. Gersin strukturapari ayrim joylarda yer yuziga chiqib, uncha baland bo‘lmagan tog‘larni va platolarni hosil kilgan. Bular Arkanzasdagi Uoshita tog‘i (balandligi 884 m), Oklaxomadagi Arbakl tog‘i, Garbiy Texasdagi Maraton balandligi (1900 m) va boshqalar. Geomorfologik oblastning janubi-garbiy qismida Lyano-Yestakado tekis ohaqtoshli platosi (balandligi 1300 m) va Eduarde platosi (800 m) joylashgan. Bu tog‘ va platolarda erozion va karst relef shakllari yaxshi rivoj topgan. Lyano- Yestakado platosining janubida juda katta Karlsbar g‘ori bor. Platolar va tog‘lar oraligidagi cho‘kmalar paleozoy, mezozoy va kaynozoy yotkizikdari bilan to‘lgan bo‘lib, yuzasi ko‘plab kurib koladigan dare vodiylari bilan kesilgan. Shimoliy Amerika platformasini sharqdan va janubdan o‘rab turgan paleozoy strukturasi xududida Appalachi tog‘lari, Atlantika buyi va Meksika buyi payettekisliklari kabi morfostruktura oblastlari ajratilgan. Materikning sharqiy chekkasini o‘rtacha balandlikdagi,yekzogen kuchlar ta’sirida kuchli yemirilgan, tekis tepali Appalachi tog‘ tizimi egallab olgan. Appalachi tog‘lari shimolda Nyufaundlend orolidagi baland bulmagan kutarilmalardan boshlanib, materikning janubida Birmingem-Kolumbus shaharlari chizigigacha sub-meridional yunalishda davom etadi. Tog‘li oblast Missisipi " payettekisligida uzilib, undan garbda Markaziy tekisliklar chegarasida uncha baland bo‘lmagan Uoshito ko‘tarilma tog‘i ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Appalachi tashqi qiyofasiga ko‘ra Yevrosiyoning Ural tog‘lariga o‘xshab ketadi. Har ikkalasi ham paleozoyning kaledon va gersin bosqichlarida hosil bo‘lgan keksa tog‘lardir. Appalachi tog‘larining shimoliy qismi kadimiyrok bo‘lib, paleozoyning kaledon burmalanishida vujudga kelgan, janubiy yoshrok, qismi gersin bosqichida burmalangan. Ularni bir-biridan Mogauk tektonik cho‘kmasi va undan oqib o‘tadigan Moxok hamda Gudzon daryolari ajratib turadi. Mogauk tektonik cho‘kmasi Eri kulidan to Nyu-Iorkkacha cho‘zilgan. Nyu-Iorkdan shimolga cho‘zilgan Shimoliy Appalachi tog‘lari krisall va metomorfik jinslardan tarkib topgan, balandligi 2000 m ga yetmaydi. Eng baland joylari Uayt-Mauntins (Vashington tog‘i - 1616 m) va Grin-Mauntins (Mansfild tog‘i - 1338 m) gorst tog‘lari hisoblanadi. Shimoliy Appalachining tepalari va yon bagrlariga materik muzliklari kuchli ta’sir etgan. Relefida morena tepaliklari, ko‘l botiklari va boshka muzlik shakllari uchraydi. Janubiy Appalachi tog‘larining geologik strukturasi va relefi Shimoliy Appalachiga nisbatan murakkab tuzilgan, balandligi 2000 m dan oshadi. Uning sharqni qismidagi togoldi Pidmont platosi gneys va granitlardan tarkib topgan va koledon bosqichida burmalangan. Pidmont platosidan garbda kuyi kembriy kvarsit va konglomeratlardan tashkil topgan kadimiy antiklinoriy - Blu-Ridj tog‘i (baland nuqtasi Mitchell tog‘i - 2037 m) joylashgan. Appalachining kolgan garbiy qismlari paleozoyning qalin ohaqtoshlari, dolomitlari, gilli slanesdaridan tarkib topgan bo‘lib, gersin tog‘ burmalanishida hosil bo‘lgan. Garbda Blu-Ridj tog‘iga parallel ravishda yunalgan Kamberlend va Allegan (balandligi 1481 m) platolari joylashgan. Paralel yunalgan tog‘larning oraligidan uzok masofaga cho‘zilgan Tennessi daryosining Katta vodiysi kesib utgan. Bu region uchun kuchli parchalangan tipik appalachi relef shakllari harakterli. Materikning janubi-sharqida Atlantika bo‘yi va Meksika bo‘yi (Missisipi) pasttekisliklari joylashgan. Bu pasttekisliklar mezozoy va kaynozoyning qalin yotkizikdari bilan qoplangan paleozoy qurulmalari ustida shakllangan. Yotkiziklarning qalinligi Atlantika soxillarida 4000 m gacha va Meksika soxillarida 6000 m gacha boradi. Qirgoq bo‘ylarida dengiz terrasalari, daryo vodiylari, dyunalar, pastkam botqoqliklar, lagunalar yaxshy rivojlangan. Pasttekisliklar yuzasi Atlantika okeani va Meksika qo‘ltig‘i tomon pasayib boradi. Atlantikabuyi pasttekisligidan Meksikabuyi pasttekisligiga o‘tish joyning janubida Florida yarim oroli joylashgan. Yarim orol qalin katlamli bo‘r, paleogen va neogen ohaqtoshlaridan tarkib topgan. Yuzasining tuzilishi pastlik va tekis bo‘lib, karst relef shakllari va botkokdangan yerlarning ko‘p tarkalganligi bilan harakterlanadi. Materikning garbiy qismi mezozoy va kaynozoy tektonik strukturalaridan tarkib topgan Kordilera tog‘ tizimi bilan o‘ralgan. Kordilera Yer yuzidagi eng uzun tog‘ tizimi bo‘lib, u shimoliy va Janubiy Amerikaning garbiy chekkasi buylab Alyaskaning Arktika Olovli Yer arxipelagigacha 18 ming km dan ortiqroq masofaga cho‘zilgan. Kordileraning Shimoliy Amerikadagi qismi esa Panama bo‘yigacha davom etib, Vest-Indiya orollarini uz ichiga oladi va mustakil tog‘li tabiiy geografik o‘lkani tashkil etadi. Kordilera tog‘ tizimining xozirgi relef shakllari yura davridan boshlab neogen davrigacha davom etgan orogenik bosqichlarda vujutga kelgan. Uning rel’efini shakllanishiga tog‘ burmalanishlaridan tashqari vertikal tektonik harakatlar, uzilmalar, vulkanlar va antropogen davri muzliklari katta ta’sir kursatgan. Kordileraning shimoldan janubga qarab cho‘zilgan har bir uchastkasi har xil tog‘ burmalanish boskichlarida birin-ketin shakllana borgan, paralel ravishda yunalgan antiklinoriy va sinklinoriy tektonik strukturalarni hosil qilgan. Ana shu tektonik strukturalarda tof tizmalari, platolar, yassi tog‘liklar, botikdar hosil bo‘lgan. Bular uz navbatida orografik jixatdan bir-biridan farq kiladigan beshta strukturali tektonik zonaga bo‘linadi. Zonalar sharqdan g‘arbga qarab quyidagicha joylashgan: 1. Larami bosqichda hosil bo‘lgan sharqiy tog‘lar zonasi. Bunga Bruks tizmasi, Makenzi tog‘i, Kanada va AKSH ning Koyali tog‘lari (baland nuqtasi Elbert tog‘i - 4399 m) va Meksikaning Sharqiy Serra-Madre tog‘lari kiradi. 2. Ichki yassi tog‘lar va platolar zonasi. Bu zonaga Yukon yassi tog‘ligi, Freyzer va Kolumbiya platolari, Katta Xavza yassi tog‘ligi, Kolorado platosi va Meksika tog‘ligi qaraydi. Zona larami va nevada strukturalari oraligida joylashgan. 3. Nevada boskdchida hosil bo‘lgan baland tog‘lar. Bular yura davrida burmalangan Alyaska tizmasi (yeng baland chukkisi Mak-Kinli - 6193 m), Kanadaning qirg‘oq tizmasi, Kaskad tog‘lari, Serra-Nevada, Garbiy Serra-Madre va Kundalang Vulkanik Serra tog‘laridan iborat. 4. Tektonik cho‘kmalar zonasi. Bu zona qo‘ltiqlar, bug‘ozlar va allyuvial pasttekisliklardan tarkib topgan bo‘lib, unga Alyaskaning Kuk qo‘ltig‘i, Kanada soxillaridagi Kirgok cho‘kmasi, AKSH ning Oregon va Kaliforniya vodiylari hamda Meksikaning Kaliforniya qo‘ltig‘i qaraidi. 5. qirg‘oq bo‘yi antiklinal tizmalar zonasi. Bu zona uchun alp strukturalari harakterli bo‘lib, AKSH ning qirg‘oq tog‘larini, Kaliforniya yarim oroli Serralarini va Meksikaning Janubiy Serra-Madre tog‘larini o‘z ichiga oladi. Yüklə 3,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|