O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi sayyora abduraximovna masharipova san’AT, arxitеktura va shaharsozlik tarixi

RIM ARXITEKTURASIDA BINOLAR VA ARXITEKTURAVIY 
ANSAMBLLAR 
Rim arxitekturasida shaharning asosiy maydonlari – forumlar hakllanishi alohida 
ahamiyatga ega. Forum - bu savdo markazi va xalqyig‘inlari o‘tkaziladigan maydon. 
Forum bo‘ylama o‘q bo‘yicharivojlanuvchi kompozitsiyaga ega bo‘lib, bo‘ylama o‘q 
bo‘yicha ibodatxona qurilgan. To‘g‘ri burchakli planga ega ibodatxona forum 
kompozitsiyasida asosiy element bo‘lib xizmat qiladi. Ibodatxonaning kirish qismi odatda 

---

25 
ayvonga ega bo‘lib, bu ayvon kolonnalari ioniy, korinf va kompozit orderlarida bajarilgan. 
Rimdagi imperator Troyan forumi arxitektor Apollodor Damsskiy loyihasi asosida 
eramizning112-117-yillarida qurilgan. Troyan forumida ibodatxonadan tashqariyana katta 
zal - o‘lchamlari 55x159 
m 
bo‘lgan bazilika va maydonningikki tomonidan simmetrik 
tarzda kutubxona binolari qurilgan. Maydonmarkazida Troyan kolonnasi qurilib, uning 
balandligi 38 
m. 
Kolonnaningmarmar yuzasi rmperator Troyanning harbiy yutuqlarini 
tasvirlovchiva 2500 figuradan tashkil topgan barelyef bilan qoplangan. Forumgakirish joyi 
tantanali Arka inshooti bilan bezatilgan. Tantanali Arka -peshtoqli xotiraviy inshootlar Rim 
arxitekturasida keng tarqalgan bo‘lib,Tit arkasi va Konstantin arkasi bunga misol bo‘la 
oladi. 
Rimdagi yana bir mashhur forum - Romanium forumi ham Troyan 
forumiga o‘xshash kompozitsiyaga ega. 
Forumlardan tashqari, imperator qasri ham o‘zining arxitek-turaviy-kompozitsion 
xususiyatlari bilan alohida ahamiyatga ega. Masalan, imperatorning Palatin qasri ichki 
hovli atrofida qurilgan bir necha yirik binolardan tashkil topgan. Asosiy xona - Taxtli zal 
29,3 metrli silindrik gumbaz bilan yopilgan va uning balandligi 44 metrni tashkil qilgan. 
Rim arxitekturasida amfiteatrlar qurilishi ham keng tarqaladi. Amfiteatrlar asosan 
teatrlashtirilgan tomoshalar va gladiatorlar janglari o‘tkaziladigan joy edi. Rimdagi Kolizey 
amfiteatri eramizning 75 - 80-yillarida qurilgan bo‘lib, 50 ming tomoshabin o‘rinlariga ega. 
Kolizey ellips shakliga ega bo‘lib, o‘qlar bo‘yicha o‘lchamlari 156x188 metr va balandligi 
48,5 metrni tashkil qiladi. Kolizey asosan tabiiy tosh va betondan qurilib, besh qavatli 
orderli devor bilan o‘ralgan. Kolizey ichki tuzilishi 80 ta radial (markazga yo‘naltirilgan) 
ustunli devordan iborat. 
Rim arxitekuturasida Terma binolari shakllanishi alohida e‘tiborga molik. Terma - 
shaxsiy gigiyena va sport bilan shug‘ullanish uchun mo‘ljallangan ko‘p funksiyali 
murakkab kompleks. Terma kompleksning asosiy zallari cho‘milish havzalari — 
basseynlarga ega. Basseynlar har xil haroratli: sovuq, iliq va issiq suv bilan ta‘minlangan 
Rim shahrining o‘zida 11 ta yirik imperator termalari va 800 taga yaqin kicnikroq termalar 
qurilgan. Ular orasida eng mashhurlari Karakalla termalari (206 - 216-yillarda qurilgan) va 
Diokletian termalari (306-yilda qurilgan)dir. Karakalla termalari 363x535 metr yer 

---

26 
maydonida joylashgan bo‘lib, asosiy zal o‘lchamlari 216x120 metrdan iborat. Termalar 
zallari asosan beton gumbazlari bilan yopilgan. Termalar asosiy zallaridan biri albatta 
aylana shaklida qurilib, gumbaz bilan yopilgan. Karakalla termasining aylana zali diametri 
34 metrga teng. 
Rimdagi Panteon ibodatxonasining asosiy zali ham aylana shaklida qurilib, diametri 
43,2 metrli gumbaz bilan yopilgan. Rotonda turidagi bu ibodatxona arxitektor Apollodor 
Damasskiy loyihasi asosida qurilgan. Panteonning sferik shakl gumbazi pishiq g‘isht va 
betondan monolit qilib qurilgan va qalinligi 6 metrli devorlar ustiga qo‘yilgan. Panteon 
badiiy obrazi katta gumbaz U markaziy kompozitsion tuzilishga ega yagona zal va uning 
oldida qurilgan korinf orderli kolonnalardan hosil qilingan. Kolonnalar balandligi 14 
metrdandir. 
Eramizning IV asrlaridan boshlab Rim arxitekturasida bazilika turidagi binolar qurila 
boshlandi. Bazilika to‘g‘ri burchakli bo‘ylama o‘q asosida rivojlanuvchi kompozitsion 
tuzilishga ega. Bazilikalar turli yig‘ilishlar va tribunal majlislari o‘tkaziladigan bino bo‘lib, 
uning ichki tuzilishi ustunlar yordamida uch yoki besh qismga - neflarga bo‘lingan. 
Rimdagi Pyotr bazilikasi va Konstantin bazilikasi bunga misol bo‘la oladi. Konstantin 
bazilikasi 312-yilda qurilgan bo‘lib, uch nefdan tashkil topgan. Markaziy nef yon neflarga 
nisbatan kengroq, ya‘ni 23,5 
m 
kenglikda va balandroq -35 metr balandlikka ega bo‘lib, 
uzunligi 80 
m. 
O‘rtadagi nef o‘zaro kesishuvchi ravoqli gumbazlar bilan, yon neflar esa 
silindrik gumbazlar bilan yopilgan. 
Rim davlatida shaharlar ma‘muriy-madaniy va savdo-hunarmandchilik qismlaridan 
tashkil topgan. Shaharlar asosan yunon shaharsozligi an‘analari asosida loyihalanib, to‘g‘ri 
burchakli loyihalash asosida qurilgan. 
Shahar asosini tashkil qiluvchi turar joy binolari asosan atrium (ichki hovli) atrofida 
peristil (ustunli ayvonlar) bilan o‘ralgan shaklga ega. 
Turar joyning oldingi qismida usti ochiq atrium joylashib, uning atrofida yashash 
xonalari joylashgan.Atriumdan keyin markazida suv havzasi bo‘lgan ayvonli peristil 
joylashgan. 
Rim davlati shaharlari markazida asosiy maydon-forum joylashtirilib, forum atrofida 
turli jamoat binolari - ibodatxona, kutubxona, terma va boshqa binolar joylashtirilgan. 

---

27 
Forumdan boshlangan asosiy ko‘chalar kengligi 1 2 - 1 3 metrni, boshqa ko‘chalar 
kengligi 2 - 3 metrni tashkil qilgan. Ko‘chalar tabiiy toshlardan tayyorlangan plitalar bilan 
qoplangan. 
Rim shahrida ko‘p qavatli turar joy binolari ham qurilib, 3 - 4 qavatdan tashkil 
topgan va balandligi 1 8 - 2 1 metr bo‘lgan. Bunday binolarning birinchi qavatida odatda 
savdo do‘konlari joylashtirilgan. 
Rim davlati shaharlarini suv bilan ta‘minlash uchun «akveduk» Mar qurilgan. 
Akveduklar, asosan, tabiiy toshlardan ochiq lotoklar shaklida yasalgan. Daryo yoki 
boshqa pastqam joylarda akveduklar ravoqli qurilmalar ustidan o‘tkazilgan. Masalan, Rim 
shahrini suv bilan ta‘minlaydigan Marsiy akveduki e.a. 144-yili qurilgan. 
Rim shahrida qurilgan akveduk texnik va arxitekturaviy jihatdan injenerlik 
qurilmalarining yaxshi namunalaridan hisoblanadi. Eramizdan oldingi II asrda qurilgan bu 
akveduk Gard daryosini kesib o‘tuvchi joyida uzunligi 275 metr bo‘lgan ravoqli ko‘prik 
orqali o‘tadi. Ravoqlarning kengligi 24,5 
m 
va balandligi 49 metrni tashkil qiladi. Akveduk 
ko‘prigi ustunlari va ravoqlari tabiiy toshdan o‘yib yasalgan. 
III - IV asrlarga kelib Rim davlatining ijtimoiy va iqtisodiy tanazzuli boshlanadi. 
Buning natijasida savdo va hunarmandchilik, madaniyat va san‘at sohalarida ham umumiy 
pasayish kuzatiladi. Qurilish to‘xtab qolganligi sababli, arxitektura rivojlanishi ham 
to‘xtaydi.