O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sog‘liqni saqlash vazirligi namangan davlat universiteti fiziologiya kafedrasi

Ta’m bilish va hid bilish sensor tizimi.
Ta’m bilish sensor tizimi. Evolyutsiya jarayonida ta’m bilish ovqatni iste’mol qilish yoki qilmaslikda muhim bosqichga ko’tarildi. Tibbiy sharoitlarda ta’m bilish boshqa sensor tizimlar: hid biluv, taktil va termik sensor tizimlar bilan birga kombinatsiyalandi. Ta’m bilish xuddi hid bilish kabi xemoretseptsiyaga asoslangan. Ta’m bilish retseptorlari og’iz bo’shlig’iga tushgan oziq moddalarning xarakteri va kontsentratsiyasi to’g’risidagi axborotlarni uzatadi. Ularning qo’zg’alishi miyani turli bo’limlarida shunday murakkab zanjir reaktsiyalarini chaqiradiki, bunda yo hazm a’zolarini ishga tushiradi yoki organizm uchun zararli moddalarni og’iz orqali tuflab chiqarib yuboradi.
Ta’m bilish retseptorlari. Ta’m bilish retseptorlari tilda, halqumning orqangi devorida, yumshoq tanglayda, bodomchalarda va kekirdak ustida joylashgan. Ularning ko’pchiligi tilning uchida, qirg’oqlarida va tilning orqangi qismida joylashadi. Ta’m biluv hujayralari kolbachasimon shaklga ega bo’lib, odamlarda uning uzunligi va kengligi 70 mkm atrofida. Ta’m biluv hujayralari tilning shilliq qavati yuzasigacha yetib bormaydi, balki og’iz bo’shlig’i bilan maxsus teshiklari orqali bog’lanadi.
Ta’m biluv hujayralari – organizmdagi eng kam umr ko’ruvchi epitelial hujayralardir, o’rtacha har 250 soatda eski hujayra yangisi bilan almashiniladi. Har bir ta’m biluv hujayralarida uzunligi 10-20 mkm bo’lgan 30-40 ta nozik mikrovorsinkalar bo’ladi. Bu mikrovorsinkalar retseptorlar qo’zg’alishida muhim ahamiyatga egadir. Taxmin qilishlaricha, mikrovorsinkalarda faol markazlar-stereospetsifik qismlar bo’lib, har xil moddalarni tanlab adsorbtsiyalaydi. Oziq moddalarning kimyoviy energiyasini retseptorlar nerv qo’zg’alishiga aylanish mexanizmi hali oxirigacha ochilmagan.
Ta’m biluv tizimining elektrik potentsiallari. Hayvonlarda o’tkazilgan tajribalardan shu narsa ma’lum bo’ldiki, til har xil moddalar bilan ta’sirlaganda (shakar, tuz, kislota) retseptorlarning summar potentsialini o’zgarganligi mikroelektrodlar yordamida aniqlangan. Bu potentsial ancha kech yuzaga chiqadi, ta’sirdan so’ng 10-15 sekund vaqt talab etiladi.
Ta’m biluv markazi va o’tkazuvchi yo’llari. Barcha xildagi ta’m biluv sezuvchanlikning o’tkazuvchisi bo’lib nog’ora parda va til-halqum nerv hisoblanadi. Ularning yadrolari uzunchoq miyada joylashadi. Ta’m biluv retseptorlaridan kelayotgan ko’plab tolalar o’ziga xosligi bilan ajralib turadi, masalan, faqatgina tuz, kislotalar va xinin ta’siriga impuls razryadlarining ortishi bilan javob qaytarsa, boshqa tolalar esa faqat shakarga reaktsiya qiladi.
Ta’m biluv afferent impulslari miya o’zanining birlamchi tutamiga keladi. Birlamchi tutam yadrosidan ikkinchi neyronning aksoni boshlanadi, bu akson talamusgacha davom etadi, bu yerdan uchinchi neyron boshlanadi va u ta’m bilishning po’stloq markazi tomon yo’naladi.
Ta’m sezish. Har xil odamlarda absolyut ta’m bilishning absolyut sezuvchanlik darajasi har xil bo’ladi, ba’zi holatda «ta’m bilish ko’rligi» gacha boradi. Absolyut sezuvchanlik darajasi organizmning umumiy holatiga bog’liq bo’ladi (ochlik, homiladorlik). Absolyut sezuvchanlik darajasi o’zgarishida 2 ta xususiyatini inobatga olish kerak: ajratib bo’lmaydigan ta’m bilish hissi va ta’mni ajrata olish, shuningdek uni his qilish. Boshqa sensor tizimlar kabi ta’mni qabul qilish pog’onasi uni sezish hissidan doimo yuqori bo’ladi.
Ta’m bilishning adaptatsiyasi. Moddalar uzoq vaqt ta’sir etilganida bu moddaga nisbatan retseptorlarda adaptatsiya kuzatiladi (ta’m bilish hissining pasayishi). Achchiq va taxirga nisbatan shirin va sho’rga adaptatsiya tez ro’y beradi. Yana shunday almashish adaptatsiyasi ro’y beradiki, bunday holatda bir modda ta’sir etilganda, boshqa bir moddaga bo’lgan sezgirlik susayadi. Bir qancha moddalar bir vaqtda yoki ketma-ket berilganida ta’m bilish kontrasti yoki aralashuvi yuz beradi. Masalan, achchiqqa nisbatan organizmning adaptatsiyasi sho’rga bo’lgan sezuvchanlikni oshirib yuboradi. Bir necha xil ta’mli ovqat iste’mol qilinsa, yangi ta’m hissini sezish ham mumkin.