O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sog‘liqni saqlash vazirligi namangan davlat universiteti fiziologiya kafedrasi

Arteriya qon bosim va arteriya puls.
Arterial qon bosimi. Arterial qon bosimi gemodinamikaning asosiy ko’rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Uni aniqlash klinikada katta ahamiyatga ega. Arterial bosim ko’rsatkichini aniqlovchi omillar bo’lib-qon oqimining xajm tezligi va tomirlarning umumiy periferik qarshiligi hisoblanadi. Arterial bosim kattaligi mm. sim. ust. larida hisoblanib va quyidagi omillar: yurakning qon haydash kuchi, qon tomirlarining periferik qarshiligi va qonning xajmi bilan aniqlanadi.
Har bir sistola va diastola vaqtida arterial bosim o’zgarib turadi. Uning ko’tarilishi qorinchalar sistolasi bilan bog’lik bo’lib, sistolik yoki maksimal bosim deb ataladi.
Sistolik bosim o’z navbatida: yon va oxirgi bosimlarga bo’linadi. Yon bosim –tomirlar devoriga beradigan bosimi. Oxirgi bosim ma’lum qon tomir sohasida harakatlanayotgan qonni potentsial va kinetik energiya yig’indisi hisoblanadi. Uning kattaligi 110-120 mm sim ust teng.
Yon sistolik bosim oxiri sistolik bosim orasidagi farq zarba bosimi deb ataladi. U yurak faoliyati va tomirlar devori xolatini anglatadi. Arteriya va arteriolalar tarmoqlangan oxirgi qismlarida bosim 20-30 mm sim ust teng.
Diastola vaqtida arterial bosimning pasayishi diastolik yoki minimal bosim deb ataladi. Uning kattaligi asosan qon oqimi periferik qarshiligiga va yurak qisqarishlari soniga bog’liq. Sistolik va diastolik bosimlar orasidagi farq puls bosimi deb ataladi. Har bir sistolada otilib chiqqan qon xajmiga puls bosimi proportsionaldir. Kichik arteriyalarda bu bosim pasayadi, arteriola va kapillyarlarda esa doimiy bo’ladi.
Sistolik, diastolik bosimlardan tashqari yana o’rtacha bosim ham farq qilinadi. O’rtacha bosim sistolik bosim bilan diastolik bosim o’rtasidagi miqdor bo’lib, qon bosimining puls bosimi bo’lmaganda tabiiy sharoitda o’zgaruvchi qon bosimi beradigan gemodinamik effektni bera oladi. O’rtacha bosim diastolik bosimga yaqin bo’ladi. Sistolik va diastolik bosim har bir arteriyada o’zgaruvchan bo’lsa, diastolik bosim nisbatan o’zgarmas kattalik hisoblanadi.
Bosimning diastolada pasayish vaqti sistolada ko’tarilish vaqtiga qaraganda ortiqroq bo’lgani uchun o’rtacha bosim miqdori diastolik bosimga yaqinroq.
Arterial bosimning ko’tarilishi arterial gipertenziya, pasayishi esa-arterial gipotenziya deb ataladi.
Arterial bosimni aniklashning ikki usuli bor: qonli yoki bevosita va qonsiz-bilvosita usullari mavjud.
1733 yilda S. Xels otlarda arterial bosimni qonli usuli yordamida aniqladi. Keyinchalik nemis olimi K. Lyudvig bu usulni takomillashtirib, yozib oluvchi moslamalarga ulab o’ziga xos egri chiziqni yozib oldi.
Hayvonlarda arteriyalarga shisha kanyula yoki kateter kiritilib, uning uchi qattiq shisha idishli manometrga ulab qo’yilsa, katetr va shisha idish ichida qon ivib qolmasligi uchun qon ivishiga qarshi eritma bilan to’ldiriladi va arterial qon bosimi egri chizig’i yozib olinadi.
Birinchi tartibdagi to’lqinlar eng ko’p bo’lib, yurak qisqarishlariga bog’liq, sistolada ko’tarilib, diastolada pastga tushadi. Yozib olingan tishchalar soni yurak urushlar soniga to’g’ri kelib puls to’lqinlari deb ham ataladi. Birinchi tartibli to’lqinlarni yozib olishni davom ettirilsa, u o’z ko’rsatkichini o’zgartirganligini kuzatish mumkin. Bu ko’rsatgich nafas olganda pasayib, nafas chiqarganda ko’tariladi, ya’ni nafas olish va chiqarish bilan bog’liq. SHuning uchun ham bu to’lqinlarni nafas to’lqinlari yoki ikkinchi tartibdagi to’lqinlar deb ataladi.
Bu ikki to’lqinlardan tashqari egri chiziqda nisbatan ozroq (1 minutda 6-9 ta) yurak faoliyati va nafas olish bilan bog’liq bo’lmagan to’lqinlarni yozib olish mumkin. Bu to’lqinlar uchinchi tartibdagi to’lqinlar deb ataladi. Bu to’lqinlar uzunchoq miyada joylashgan tomirlar tonusini boshqaruvchi markaz tonusining vaqti-vaqti bilan ortishi va pasayishidan kelib chiqadi. Bu to’lkinlar ko’proq miyani kislorod bilan ta’minlanishi buzilganda, qon yo’qotilganda va ba’zi zaxarli moddalar bilan zaxarlanganda ko’proq kuzatiladi.
Klinik amaliyotda arterial bosimni qonsiz, bilvosita aniqlash usullari keng qo’llaniladi. Riva-Rochchi usulida tekshirilayotgan odamning yelkasiga kovak rezina manjeta o’rnatiladi. Manjeta esa rezina naylar orqali simobli monometrga va havo yuborish uchun mo’ljallangan rezina balonga ulanadi, rezina manjetaga havo yuborilganda u havo bilan to’lib yelkani, o’z o’rnida, yelka arteriyasini qisadi. Yelka arteriyasidan qon o’tishi to’xtaydi. Havo yuborishdan avval bilak arteriyasida pulsni topib olish kerak. Rezina manjetadagi havo asta sekinlik bilan chiqariladi. Bosim ma’lum daradaga kelganda bilak arteriyasida puls paydo bo’ladi. Puls paydo bo’lgandagi monometr ko’rsatkichi sistolik bosimga to’g’ri keladi. Bu usul yordamida faqat sistolik bosimni aniqlash mumkin.
Korotkov usuli yordamida esa manjetkani pastroq qismidan tovushlar eshitiladi. Siqilmagan arteriyalarda tovush eshitilmaydi. Manjetkadagi havo arteriyani qisib qo’yib, undan qon oqimi to’xtaydi. Bu xolatda ham tovush eshitilmaydi. So’ngra manjetkadagi havo asta sekinlik bilan chiqarilsa, manjetkadagi bosim sistolik bosim darajasiga yetganda qon sistola paytida qisilgan tomirdan o’ta boshlaydi va bu yerda tovush paydo bo’ladi. Birinchi tovush paydo bo’lganda monometrdagi ko’rsatkich sistolik bosimga to’g’ri keladi. Manjetkadagi havoni chiqarish davom ettirilaveradi. So’ngra tovush eshitilmay qoladi, tovush eshitilmay qolganda manjetkadagi ko’rsatkich diastolik bosimga to’g’ri keladi.
Puls bosimi: sistolik bosimdan diastolik bosimni ayrish yo’li bilan aniqlanadi.
O’rtacha bosim aorta, yirik arteriyalardan quyidagicha aniqlanadi.

Rur = R diast+R puls=mm .sm. ust.