O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sog‘liqni saqlash vazirligi namangan davlat universiteti fiziologiya kafedrasi

Birinchi shaxsniki - 160 ml x 20 q 3200ml.
Ikkinchi shaxsniki - 140 ml x 10 q 4600ml.
Misoldan ko`rinib turibdiki, siyrak, lekin chuqur nafas olish tez va sayoz olishga nisbatan ancha samarali bo`ladi.
O`pkada gazlar almashinuvi.
Nafas bilan olinadigan atmosfera xavosi alveolalarga bosim gradiyenti xalkum, kyokirdak, bronxlar qon veksiya yo`li bilan xarakat qiladi. Odam o`pkasi bronxlar kyokirdakdan alveolarga etguncha 23 marta bo`linadi. Natijada ular kundalang kesimning yuzasi 4500 marta ko`payadi. Xavoning bronxlarda xarakat qilish tezligi sho`nga yarasha juda sekinlashaldi.
Bronxlarining oxiri bulmish bronxial yo`llarga xavoni qon veksiya tufayli xarakat qilish tezligi juda sekinlashadi. Ana shu bronxial yo`llarga xavoni qon veksiya tufayli xarakat qilishga gazlarning diffuziyali xarakati qo`shiladi: kislorod alveolalar tomon, korbonat angidrid esa alveolalardan tashqariga diffo`ziyalanib xarakat qiladi.
Atmosfera xavosining gazlar tarkibi ochik joyda qo`yidagicha:
20,94%kislorodg 0,03% karbonat angidrid va 79,03% azot. Nafasdan chiqqan xavoda 16,3% kislorod, 4,0% korbonat angidrid va 79,7% azot bo`ladi. Nafasdan chiqqan xavo tarkibi ancha o`zgaruvchan, organizm faolligining ortishi unda kislorod miqdori kamayishiga va korbonat angidrid miqdori ko`payishiga olib keladi. Alveolyar ventilyasiya alveolar xavoning gaz tarkibi barkaroligini saqlashga qaratilgan . Alveolyar xavo o`ziga xos ichki atmosfera vazifasini bajaradi. Uning tarkibida 14, 4%kislorod, 5,6%karbonat angidrid va 80% azot bor.
Nafasdan chiqqan xavo alveolyar xavodan kislorod ko`pligi va karbonat angidrid kamligi bilan farq qiladi.
O`pka to`qimalardan gazlar qonga va qondan to`qimalarga diffo`ziya yo`li bilan almashinadi. O`pkada kislorodga boyib, korbonat angidridning ortiqchasini yo`qotgan arterial qon yurak va tomirlar faoliyati tufayli, to`qimalarga etkaziladi. To`qimalarda kapilyardagi qon va hujayralar aro suyuqlik o`rtasida gazlar almashinuvi diffo`ziya yo`li bilan yuzaga chiqadi. Diffo`ziyani qon va to`qima suyuqligidagi gaxlarning parsial tarangligi o`rtasidagi farq ta'minlaydi. To`qima suyuqlikdagi kislorod va korbonat angidrid miqdori va unta aloqador parsial tarangligi juda o`zgaruvchan. Bu ko`rsatkichlar to`qimaning qon bilan ta'minlanishi, uning faollik darajasi va boshqa omillarga bog`liq. Hujayra to`qimalardagi kislorodning tarangligi o`rta xisobda 20-40 mm, S. U. ga teng. Arterial qonda bu gazlarning tarangligi 10-40 mm s. u. ga teng. Kislorodning parsial tarangligidagi 60-80 mm teng to`qimaga qaratilgan. U kislorodni qondan to`qimaga diffuziyasini ta'minlaydi. Korbonat angidridning parsial tarangligidagi 20 mm chamasidagi farq to`qimadan qonga qaratilgan bo`lib, shu yunalishda gaz diffo`ziyasini ta'minlaydi.
Nafasda olingan kislorod qon bilan tashiladi. Arterial qonning 100 ml dan 19 ml kislorod ajratib olish mumkin. Bu miqdordan faqat O<sub>3</sub> ml qonda erigan xolda bo`ladi. Kislorodning asosiy qismini qon gemoglobinga bog`lagan xolda tashiydi. Kislorodning parsial bosimi yuqori bo`lgan sharoitda (o`pkada) gemoglobin oksigenasiyaga uchrab, kislorod bilan bush, oson dissosiyalanadigan oksigemoglobinni xosil qiladi, Kislorodning parsial bosimi past bo`lgan sharoitda to`qimalarda) oksigemoglobin dissosiasiyaga uchrab, kislorod ajratadi. Oqsil mioglobinning parchalanishi kislotali muxitda, yuqoriroq haroratda tezlashadi, To`qimalarda bu sharoitlar mavjud:kislorodning to`qimalardagi parsial bosimi past, modda almashinuvi natijasida harorat picha ko`tarilgan va CO₂ xosil bo`lishi natijasida vodorod ionlari miqdori ortgan
Hujayralarda xosil bo`lib turadigan CO₂ gazi qon bilan o`pkaga tashiladi. qon karbonat angidridni uch shaklda tashiydi Venoz qonning 100 ml dan 55-58 ml karbonat angidrid ajratib olish mumkin, Bu miqdorning faqat 3-6 % plazmada erigan xolda bo`ladi , 15 % gemoglobin bilan birikib, ikkinchi shaklni, ya'ni karbogemoglobinni xosil qiladi, CO₂ ni qolgan 80 %i uchinchi shaklda kaliy va natriy karbonatlari shaklida tashiladi. Ikkinchi va uchinchi shaklda tashilishini amalga oshirish uchun CO gazi avval suvga qo`shilib karbonat kislotasiga aylanishi kerak. Karbonat angidridning asosiy tashiladigan shakli-bikarbonat tuzlar xosil bo`lishida eritrosidlar muxim rol uynaydi. To`qimalarda oksidlanish natijasida xosil bo`lgan CO₂ kapillyarlarga o`tadi va plazmada eriydi.
Plazmadan karbonat angidrid molekulalari eritrositlarga o`tadi va bu erdagi karbonangidraza ishtirokida karbonat kislotaga aylanadi.
Natijada eritrosit ichida HCO anioni miqdori ko`payadi va konsentrasiya gradiyenti buyicha plazmaga chiqadi eritrosit membranasining anionlar uchun o`tkazuvchanligi yuqori kationlarni esa bu membrana deyarli o`tkazmaydi. Karbonat kislotaning anioni plazmadagi K va Ia kationlari bilan birikib, bikarbonat tuzlar xosil qiladi. Bu kationlardan ajralgan xlor anioni eritrosit ichiga o`tadi va osmotik bosimning sal ko`tarilishi ga sababchi bo`ladi. Buning natijasida eritrositlarga suv kirib, xajmi sal oshadi.
Nafasning faloiyatini bopsharilishi. Shu paytda aksigemoglabindan kislorod ajraladi va to`qimalarga etadi.
Organizmda nafas fupksiyasi murakkab mexanizmlar yog`damida boshqariladi. Bu mexanizmlar organizning kislarodga nisbatan o`zgaruvchan extiyojini to`la qondirishi kerak. Bundan tashqari, arterial qonda karbonat angidridning doimiy tarangligini saqlash (bu vazifanihamasosan nafas sistemasi bajaradi) kislatali -ishkoriy muvozanat uchun muxim.
Nafas markazi uzunchoq miyada joylashgan, Uzunchoq miyaning kichik sohasi shikastlanganda xayvon nafasi to`xtashi XVIII asrda ma'lum bo`lgan edi. XIX asr oxirlarida N. A. Mislavskiy uzunchoq miyaning ayrim nuqtalarini shikastlash va ta'sirlash usullarnni kullab, nafas markazining 1U qorincha tubida joylashgannini aniqladi. Olim tajribalari natijasida bu markazning juftligi, xar yarmi tananing uz yarmidagi nafas muskullarini boshqarish, xar qaysi nafas markazi nafas olish va nafas chiqarishni boshqaruvchi qismlaridan iborat ekani aniqlandi. Keyingi vaqtlarda zamonaviy elektrofizologik usullar yog`damida o`tkazilgan tadkikotlar olimning bu fikrini isbotladi.
Keyingi yillarda uzunchoq miyada bir necha gurux nafas neyronlari borligi aniqlangan. Ularning impuls yuzaga chiqarish faolligi nafas bosqichlariga bog`liq xolda o`zgaradi. Nafas olinganida impul's yuzaga chiqarish faolligi ortadigan inspirator neyronlar va bu faollik nafas chiqarilganda oshadigan ekspirator neyronlar tafovut qilinadi. Bundan tashqari, nafas bosqichlari almashganda (nafas olish to`xtab, nafas chiqarish boshlanganda yoki nafas chiqarish to`xtab, nafas olish boshlanganda) qo`zg`aladigan neyronlarhambor.
Nafas neyronlarining deyarli xammasi ikkita yadrolar guruxida joylashgan. Bu uzunchoq miyaning dorsal va ventral yadrolaridir, Yadrolarining dorsal guruxini tashkil kiluvchi neyronlarning ko`p qismi inspirator neyronlar. Ularning aksonlari diafragma nervini xosil kiluvchi motoneyronlarda tugaydi (orqa miyaning buyin syormentlarida). Yadrolarning ventral guruxidagi nafas neyronlari inspirator va ekspirator neyronlardan iborat. ekspirator neyronlar asosan orqa miyaning ko`krak va bel syogmentlaridagi qourg`alar aro va qorin muskullari faoliyatini boshqaruvchi motoneyronlarga bog`liq,
Varoliy ko`prigidahamnafasni boshqarishda ishtirok etadigan neyronlar bor. Bu neyronlar yig`indisi pnevmataksik markaz, deb ataladi. Pnevmotaksik markazning shikastlanishi nafas olishni juda jo`zib yuboradi, nafas nixoyatda chuqurlashadi.
Xemoreseptorlardan nafas sistemasining mexanoreseptor-laridan keladigan afferent ipulslar nafas markazini faolligiga kuchli ta'sir ko`rsatadi.
Bu impulslar nafas olish davomida inspirator neyronlar faolligining bir meyorida ortishini va nafas olishnig oxirida bu faollikning tusatdan tugashini ta'minlaydi.
Xemoreseptorlardan keladigan impuslar qanchalik kuchli bo`lsa, inspirator neyronlar qo`zg`alishi va nafas olish shunchalik tez rivojlatzadi, nafas olish bosqichi shunchalik tez nafas chiqarish bosqichiga. Natijada nafas olish, tezligi ortadi.
Nafas faoliyatida muxim tamonlardan biri nafas markazi neyronlariga avtomatiya, ya'ni uz uviday qo`zg`alishning xosligidir. Ammo nafas markazining avtomatiyasi yurak avtomatiyasidan farq qiladi. Nafas markazlari neyronlari o`z-o`zidan qo`zg`alib turishi uchun birinchidan ular o`rtasidagi aloqadorlik saqlangan bo`lishi zarur, Ikkinchidan, nafas neyronlarining reseptorlarga aloqadorligi saqlangan xolda, ularga afferent impulslar kelib turishi kerak.
Shunday qilib nafas markazi asosan uzunchoq miyada joylashgan bir me'yog`da nafas olishini, shuningdek bu jaroyonni o`zgaruvchan sharoitga moslashishni ta'minlovchi neyronlar yig`indisidir, Nafas markazi uz vazifasini orqa miyadagi nafas muskullari faoliyatini boshqaruvchi motoneyronlar orqali yuzaga chiqaradi. Markaz faoliyati uchun periferik reseptorlardan kelib turadigan afferent impulslarning axamiyati juda katta. Shuni aloxida aytish kerakki, uzunchoq miyadagi nafas neyronlari nafas xarakatlari yuzaga chiqishi uchun nixoyatda zarur to`zilmalardir. Ularning emirilishi nafasning to`xtashiga olib keladi. Miyaning yuqori qismlari shikastlansa, masalan, miya Varoliy ko`prigidan yuqorirokdan kesilsa nafas saqlanib qoladi.
Ammo bo`nga asoslanib, gokori to`zilmalar nafas jarayoni boshqarishda ishtirok etmaydi deb xulosa qilish noto`g`ri bo`ladi o`pka markazlar ventilyasiyasini organizmning tinch xolatdagi kislarodga bo`lgan extiyoj taminlaydigan darajada saqlab turadi. Ammo, nafas muskullari boshqa xarkatlarda (vaziyatni saqlash, suzlashishda)hamishtirok etadi. Nafas xarakatlarining shunday xarakatlar bilan uygunlashishida, nafasning sharoit o`zgarishlariga moslashishida miyacha, o`rta va oraliq miya markazlari va yarim sharlar pustlogining axamiyati kattadir.
Masalan, miya po`stlog`ii olib tashlangan itning nafas olishi tinch xolatda organizmning kislarodga extiyojini to`la qondiradi, nafasda sezilarli o`zgarish ro`ybermaydi. It yura boshlashi bilan nafasi buziladi; nafas sistemasi kislorodga bo`lgan extiyojning o`zgarishiga moslasha olmadydi.
Miya pustlogi tomonidan nafasning boshqarilishini odam uchun axamiyati juda yuqori. Odam uz xoxishi bilan nafasni o`zgartirishi mumkin. Nafasni tuxtata olish, uning chuqurligi va tezligini o`zgartira olish tovush chiqarish, suzlash, kuylash kabi imkoniyatlarni beradi.
Nerv boshqaruvi bilan bir katorda nafas gumaral yo`l bilan ham boshqariladi. Nafas sistemasining asosiy vazifasi arterial qonda CO₂ va O₂ parsial taranligi doimiyligini taminlashdan iborat. Uz navbatida qonda gazlar miqdorining o`zgarishi nafas markazining qo`zg`aluvchanliga tasir qilib, tashqi nafasni o`zgartiradi. Demak boshqariluvchi jarayon bilan boshqaruvchi markaz o`rtasida qayta bog`lanish mavjud. Bunday bog`lanish chetdagi va markazdagi xemoreseptorlar orqali urnatiladi.
Xemoreseptorlar qon tomirlarining ichki devorlari yuzasida tegishli joylarda joylashgan. Masalan: umumiy uyku arteriyasining ikkiga bo`linishidan xosil bo`lgan ayrida kirotid koptochka joylashgan. Bu to`zilma arterial qon bilan juda yaxshi taminlanadi va qonda kislarodning partsial tarangligi pasayishga xamda CO₂ tarangligi ortishga javoban qo`zg`aluvchanligi o`zgaradigan reseptorlarlarga ega. Bu repseptorlarni til-xalkum nervining bir kisimi bulmish afferant tolalar (Gering nervi) bulbar nafas markazi bilan bog`laydi. Sho`nga uxshash reseptorlar aorta ravogidahamuchraydi. Aorta ravigidagi refseftorlarning nafasni boshqarishdagi ishiroki katta emas, ular qon aylanishni boshqarishda faol katnashadi, Uyku arteryasi karotid xemoresetorlariga kislarodni tarangligi pasayishi (gipoksemiya) bilan bir katorda, giperkapiya (CO<sub>2</sub> tarangligi ortishi) va asidozhamragbatlantiruvchi ta'sir ko`rsatadi va o`pka ventillyasiyasini ko`paytiradi. Gipoksemiya, iperkapniya va asidozlar ayni bir vaqtda rivojlansa, nafas markazining qo`zg`alishi xammadan kuchli bo`ladi.
Organizmda normal fizologik sharoitda oksidlanish jarayonlarini jadallanishi natijasida to`qimalar qondan kislorod uzlashtiradi shunga yarasha qonga ko`proq CO<sub>2</sub> va kislota tabiatli moddalar ajraladi. Uyqu arteriyasida karotit xemoreseptorlarining joylashgani bejiz emas, ular miyaga okadigan qonda O<sub>2</sub> va CO<sub>2</sub> miqdorini nazorat ostida olib turadi.
Nafas faoliyati turli sharoitlarda o`ziga xos o`zgarishlaorda bo`ladi. Ish bajarastganda muskullar sarflaydigan kislorod miqdori keskin oshadi. ^;Ana shu extiyojni qondirish uchun tashqi nafas va kislorodni qon bilan tashilishi jadallashishi kerak. Katta yoshdagi odamning orranizmi tinch xolatda xar daqiqada 300 ml kislorod uzlashtirsa, bir kadar og`ir jismoniy ish bajarganda bu miqdor 4-5 l. ga etadi. Ayni paytda CO<sub>2</sub> ga bo`lgan extiyojini tuldirish uchun nafas va qon aylanish tizimlary uz faolligini oshirishi kerak.
Bulardan tashkdri o`pka ventilyasiyasiga ta'sir qiladigan bir kator omillar bor. eng avvalo bu sovuk va issiq haroratdir. Teriga issiq va sovuk kuchli ta'sir kilsa, nafas markazi qo`zg`alib, o`pka ventilyasiyasi ortadi. Markaziy Osiyo xududida yozda xavoning juda isib ketishi giperventilyasiya paydo qiladi. Bu giperventilyatsiya tana harorati barkarorligini saqlashga qaratilgan reaksiyaning bir qismi. Issiq haroratda xansirash ter bezlari bo`lmagan xayvonlarda (masalan, itda) yakkol namoyon bo`ladi. U tez-tez yuza nafas olib, tilidan va og`iz bo`shlig`idan so`lakdagi suvni ko`plab buglanishiga va shu yo`l bilan issiqlik yo`qotilishiga erishadi.
Pasaygan atmosfera bosimidahamnafasning o`ziga xos xususiyati bor. Axolining ma'lum kmsmi (baland toglarda yashaydiganlar, alpinistlar, parashyutchilar va x. k. ) bosimi past bo`lgan xavoda nafas oladi. Sog` odamlarning ko`pchiligi 2-2,5 km balandlikka bemalol ko`tarila oladi va nafas olishga kiynalmaydi. 3-3,5 km balandlikda tashqi nafas kuchayadi va tog kasalligi alomatlari namoyon bula boshlaydi, Balandlik 4-5 km ga etganda ko`pchilik odamlarda tog kasalligi rivojlanadi: odam bushashadi, rangi oqarib, nafasi sustlashadi, arterial qon bosimi pasayib ketadi, bosh aylanib, ko`ngli ayniydi, qusadi, 7km balandlikda odam xushini yo`qotadi, nafas va qon aylanishi xayot uchun xavfli o`zgarishlar yuzaga keladi.
Yuqori atmosfera (gazlar) bosimi sharoitidahamnafas olish kiyinlashib xayot uchun xavf tugduruvchi xolatlarni keltirib chiqaradi. G'ovvoslar, kesson ishchilari, akvanavtlar ish vaqtida yuqori bosimga ega bo`lgan xavo yoki sun'iy gazlar aralashmalaridan nafas olishga majbur bo`lishadi. Gavvos suv ostiga tushganida nafas olishi uchun beriladigan gaz aralashmasining bosimi atrofdagi suvning gidrosttatik bosimiga teng bo`lishi kerak. Gazlar bosimi past bo`lsa, g`avvos nafas ololmaydi.
Suv ostiga xar 10 metr tushgan sari bosim 11 m atmosferaga ortadi. Demak, 100 metr chuqurlikda g`avvosning nafas olishi uchun gaz aralashmasi bosimi 10 atmosfera bo`lishi kerak. Bunday bosimdagi xavodan nafas olinsa, qon, to`qima suyuqligi va to`qimalarda erigan gazlar miqdori juda ko`payib ketadi . Suv ostida birorta xavf paydo bo`lishi tufayli gavvos tez yuzaga ko`tarilsa , gazlarning qon da eruvchanligi kamayib ketadi va oldin yuqori bosimda ko`plab erigan gazlar ajralib, pufakchalar xosil qiladi. Atmosfera xavosini tashkil kiluvchi gazlardan azot ayniksa xavfli, chunki u kislorod va karbonat angidridga uxshab , kimyoviy birikmalar shakliga o`tmaydi. Ko`p miqdorda qonda paydo bo`lgan azot pufakchalarning qon tomirlarida tiqilib kolishi gaz emboliyasiga olib keladi. emboliya miyaning muxim markazlarini qon bilan ta'minlaydigan tomirlarda rivojlansa, xayotga xavf tug`iladi. Shuning uchun, gavoslar nafas oladigan gazlar aralashmasida azot geliyga almashtiriladi, bunda nafas engillashadi. Chunki geliyning zichligi azot zichligidan 7 marta kam shu tufayli, nafas yo`llarining qarshiligi kamayadi. Gelining qonda eruvchanligi juda kam bo`lganidan emboliya xavfi yo`qaladi. Bundan tashqari, azot yuqori bosimga ega bo`lganda odamga narkotik tasir ko`rsatadi. Geliyda esa bunday xususiyat yo`q.