O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sog‘liqni saqlash vazirligi namangan davlat universiteti fiziologiya kafedrasi

2. Siydik miqdori va tarkibi
Organizmdan bir kechayu kunduzda ajralgan siydik miqdori, sutkalik diuris deyiladi. Odatda sutkali diurez 1000-1800 ml ni tashkil qiladi yoki qabul qilingan va organizmda moddalar almashunivi natijasida xosil bo`lgan suvning yarmiga teng keladi.
Odatda soglom odam siydigi tinik och sarik (somonrang) rangli bo`ladi. Bu bilurubindan xosil bo`lgan urobilin va uroxromlarga bog`liqdir.
Fizik - ximiyaviy xossalaridan siydikning osmotik Konsentrasiyasi muxim axamiyatga egadir. Bu ko`rsatkich osmotik faollikka ega bo`lgan moddalar miqdoriga bog`liq bo`lib, buyraklarning siydikni qo`yiltirib qobiliyatini ifodalaidi. Suv muvozanati xolatiga qarab, siydikning osmotik konsetrasiya 50-1200 molll chyogarasida o`zgarib turadi. Siydikdagi anorganiq va qisman organiq moddalar uning solishtirma og`irliginihambelgilaydi. Bu ko`rsatkich 1,001-1,040 bo`ladi. Ajratilgan siydikning kislotalik darajasi amaliy axamiyatga egadir. U organizmning kislota -asos muvozanati xolati to`g`risida axborot beradi. Yuqorida aytilganidek, siydikning rN-i 4,5-8,0 atrofida o`zgarib turadi, bu iste'mol qilingan ovqat tarkibiga bog`liq bo`ladi.
Siydikning tarkibi juda murakkab bo`ladi. Siydikdagi organiq moddalar azotli va azosizlarga bo`linadi. Azotli moddalarning deyarli xammasi oqsil almashunivi natijasida xosil bo`ladi. Siydik tarkibida ajraladigan azotning 90 % i syydikchil tarkibidagi azotga to`g`ri keladi. Siydikchilning siydikdagi konsentrasiyasi 2% atrofida bo`lib, bu moldaning bir kecha-yu kunduzda ajraladigan miqdori 20 - 30 gradusni tashkil qiladi.
Siydik bilan bir sutkada katta yoshli sog`lom odamlardan 1-2g keratinini ajraladi. Kiratinin muskullaridagi kiratindan xosil bo`ladi. Kiratinning o`zi siydikda bulmaydi. Siydik tarkibidagi siydik kislotasi purin asoslar alamashunivi natijasida xosil bo`ladi. Bu modda suvda kam erishi bilan farq qiladi va siydik yo`llarida kuykaga aylanib siydik toshlari xosil bo`lishiga olib kelishi mumkin. Siydik kislotasi sutkasida 1 g. mikdoirida ajraladi.
Bulardan tashqari oz miqdorda ajraladigan erkin aminokislotalar va kichik peptidlarhamsiydikning azotli moddalariga kiradi. Soglom siydik tarkibida parchalanmagan oqsillar deyarli bo`lmaydi. Azosiz organiq moddalardan siydik tarkibida shovel kislota, sut kislota, juda oz miqdordaketon tanachalari va suvda eruvchi vitaminlar uchraydi. Yog` va uglevodlar odatda siydikda - bo`lmaydi, siydik bilan normal xolatda ajralmaydi.
Shular bilan bir katorda siydik tarkibida ko`p miqdorda anorganiq moddalarhamajraladi. Ular ichida eng ko`pi natriy xlorid 10-15 g. Boshqa tuzlar miqdori ancha kam: kaliy xlorid 3,5 g sulfat tuzlar 2,5 g, fosfat tuzlar 2,5 gni tashkil qiladi.
Terining chiqaruv va boshqa funksiyalari. Odam badanida teri tashqaridan koplab turadigan organ xisoblanadi. U organizmni ximoya qiladi va turli fiziologik faoliyatlarda bajaradigan vazifasi bilan ishtirok etadi.
Odam terisining satxi odamniig buyi, yoshi, jinsiga qarab 1,5 2 kv m chamasida, o`rta xisobda 1,73 kv m. U epidermis, derma va teri osti yor qavatlaridan iborat. Teri qon, limfa tomirlarga va nerv uchlariga boy. Organizmning barcha a'zo va tizimlari bilan aloqador. Teri ximoya, sezuvchi, chiqaruvchi, nafas, surish, tana haroratini idora qilish, almashinuv, qon ning qayta taksimlanishi jarayonlarida aktiv faoliyat ko`rsatadi,
Ayniksa terining ximoya faoliyati ko`p kirrali. U mustaxkam bulgatgidan orgattizmkipg shikastlovchi mexaniq ta'sprotlardan saqlaydi. Teri ittfra qizil, ultra binafgpa va ma'lum miqdordaradiaktiv nurlarni ugkazmaydi.
Ximiyaviy moddalar uchunhamishonchli tusiq xisoblanadi. Shikastlanmagan teri orkali mikroblar uta olzmaydi. Teri yuzasida lizosim, olein ikslota va boshqa bakterisid moddalar bo`lib, o`nga tushgan mikroblar 15-30 daqiqada o`ladi.
U organizmni tashqi muxit bilan boglovchy juda katta reseptiv maydon - xisoblanadi. Organizmning og`riqka, issiq sovukka javob reaksiyalari teridagi turli reseptorlar ishtirokida yuzaga chiqadi. Teri reseggtorlarini qo`zg`atib, maxsus teri reflekelarini paydo qilish mumkin. Bir necha xil teri sezgilari tafovut qilinadi. Og`riqni sezish reseptorlarini mexaniq, texnik, elektrik, ximiyaviy ta'sirlanishi natijasida og`riq yuzaga chiqadi. Haroratni sezish issiq va sovukni sezuvchi reseptorlarning qo`zg`alishiga bog`liq. Merkel disklari, tuk follikullari qo`zg`alsa, terish seziladi. (taktil sezgi). Teridagi reseptorlarning uta qo`zg`alishi og`riqni keltirib chiqaradi.
Teri orqali odam bir kechayu kunduzda 7,9 - 9,0 g CO2 ajratadi. 3,0 - 4,0 g kislorodni uzlashtiradi. Bu miqdor gaz almashivuning 2% iga teng. Teri orqali olinadigan nafas issiq haroratda, ovqat eyilganidan keyin, jismoniy ish vaqtida va boshqa sharoitlarda tezlashadi.
Ba'zi moddalar, xususan yog`ni erituvchi va yogda eruvchi moddalar, teri orqali qonga o`tishi (surilishi) mumkin. Moddaning teri orqali surilishi uning tabiatiga, konsentrasiyasiga eruvchanligiga terining xolatiga va boshqa omillarga bog`liq bo`ladi.
Moddalar almashinuvida teri faol, keng ma'noda katnashadi, melanin ishlab chiqarib, pigmentlar almashinuvida ishtirok etadi. Organizmda terining chiqaruv faoliyati juda katta fiziologik axamiyatga ega. Bunda ter bezlari va yog` bezlari maxsulot ajaratadi. Ter mazasi shur bo`lgan rangsiz suroklikdir. O`rtacha xona haroratda katta yoshli odamda bir sutkada 400-600 ml ter ajratadi. Uning 98-99 %i suv, qolgani ter tarkibida buluvchi siydik chil, siydik kislotasi, ammiak, oz miqdordaoqsil, va erkin amino kislotalar, xolesitrin, sovunlar, glyukoza, vitaminlar, biogen aminlar, steroid, garmonlar uchraydi. Kationlardan: ko`p miqdorda Na, K bo`ladi, yana Mg, Сa, amionlardan xlor, fosfor va karbonat kislota kodigi bo`ladi. Terining Ph-i kuchsiz kislotali muxitga ega bo`ladi, Odam va ba'zi xayvonlarning issiq, sharoitda tana harorati bark,arorligini sakdanishida ter muxim rol uynaydi. Ter ajralishining miqdori yuqori haroratda 0, 4-0, 6 l dan 12l gacha chiqishi mumkin. Agar bu sharoitda jismoniy ish bajarilsa, terlash bundan ham yuqori bo’lishi mumkin.