O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi termiz davlat universiteti milliy libos va san’at fakul’teti

Mehnat ta’limining ko’rgazmalilik metodlari
Ko’rgazmali metodlar – bu ko’rsatmali kurollarni namoyish qilish mehnat usullarini ko’rsatish; o’quvchilarning mustaqil kuzatishlari; o’quv-ishlab chiqarish ekskursiyalari.
Ko’rsatmali qurollarni namoyish qilish (ko’rsatish) metodi yordamida o’quvchilarda mehnat harakatlarining muayyan va aniq obrazi shakllanadi. Ular unga taqlid qiladilar va o’z harakatlarini qiyoslaydilar. Mazkur metodning qo’llanilishi kasb ta’limida ko’rgazmalik tamoyilining yaqqol namunasi bo’lib hisoblanadi. Kasb ta’limi darslarida ko’rsatmali qurollarning turli xil va shakllaridan foydalanish o’qituvchining tushuntirishlarini yaxshi idrok qilish hamda o’zlashtirishlarga, malakalarning mustahkam shakllanishiga yordam beradi. Plakatlar, sxemalar, modellar, maketlarning namoyish qilish bilan bir qatorda harakatdagi ish quroli, asboblar, moslamalar xomashyolar, buyumlarning namunalari va hokazolarni ko’rsatish ham katta ahamiyatga ega.
Ko’rsatmali qurollarni namoyish qilishdeganda o’rganilayotgan obektni ko’rsatmali-hissiy idrok etishga asoslangan kasb ta’limi metodi tushuniladi. Ko’rsatmalilik metodi o’quv materialini bayon qilish jarayonida quyidagilarni namoyish qilishni taqozo etadi:

1. 
   Natural namunalar (tikuv mashinalari, mexanizmlar, moslamalar, andozalar, tayyor tikuv buyumlari va boshqalar).
   
2. 
   Tekis va hajmdor qo’llanmalar (plakatlar, sxemalar, jadvallar, diagrammalar, maketlar, modellar va boshqalar).
   
3. 
   Ekranli qo’llanmalar (diapozitivlar, slaydlar, o’quv kinofilmlari, elektron darsliklar).
   

Ko’rsatma qurollar namoyish qilinganda muayyan izchillik bo’lishiga o’quvchilar tomonidan kuzatilayotgan obektni bayon etilayotgan material mazmuni bilan bog’lashga e’tibor beriladi.
Natural namunalar namoyish qilinayotganda, agar yirik obektlar (tikuv mashinalar, tikuv buyumlari, andozalar, moslamalar)dan iborat bo’lsa, kasb ta’limi o’qituvchisi ularni ko’rsatishni bevosita ish joyida olib borishi mumkin.
Tekis va hajmdor qo’llanmalar (ular, odatda, yirikroq masshtabda beriladi)ni o’qituvchi bevosita ish joyidan turib namoyish qilishi mumkin. Hajmdor qo’llanmalarning tuzilishi soddaroq ko’rinishda bo’ladi, chunki uning ichki tuzilishi va harakat jarayoni ko’rsatilganda osonroq tushuniladi.
Ta’limning ko’rgazmali metodlari o’zida muhim didaktik talabni aks ettiruvchi usullar majmuasini ifodalaydi. Hozirgi davrda zamonaviy didaktika ko’rgazmali vositalarni qo’llashning eng yuqori ta’limiy, tarbiyaviy hamda shaxs sifatlarini rivojlantiruvchi variantlarini qo’llashni talab qilmoqda. U pedagoglarni ko’rgazmali vositalarni qo’llash barobarida ta’lim oluvchilarning asbtrakt tafakkurini ham rivojlantirishga yo’naltiradi.
Ko’rgazmali ta’lim metodining xususiyati uning hamma vaqt ma’lum darajadagi og’zaki metodlar bilan omuxta shaklda berilishidir. Og’zaki bayon va ko’rgazmalilikning birgalikda olib borilishiga bo’lgan ehtiyoj obektiv borliqni bilishning dialektik yo’li ijodiy mushohada, abstrakt tafakkur hamda amaliyotning birligini taqozo etishidan kelib chiqadi. I.P.Pavlovning birinchi va ikkinchi signal tizimlari to’g’risidagi ta’limoti obektiv borliqni bilishda ularni birgalikda qo’llash zaruratini ta’kidlaydi. Birinchi signal sisitemasi orqali sezish so’z bilan uyg’un ravishda uzatilishi, ikkinchi signal tizimining faol ishlashi bilan borishi lozim.
L.V.Zankov tomonidan og’zaki nutqning ko’rgazmalilik bilan bog’liq ravishda amalga oshirishning quyidagi shakllari o’rganilgan:

• 
  o’qituvchi so’z vositasida ta’lim oluvchilarning obektni kuzatish jarayonini boshqaradi. Bevosita aks yetuvchi xususiyatlari, qiyofasi va munosabatlar to’g’risidagi xulosalar kuzatish jarayonida obektning o’zidan olinadi;
  
• 
  o’qituvchi ta’lim oluvchilarning obektni kuzatish natijalari hamda ular ega bo’lgan bilimlarga tayanib, bevosita ko’rib bo’lmaydigan aloqalarni anglab etishlarini ta’minlaydi;
  
• 
  obektning qiyofasi, uning bevosita ko’rish mumkin bo’lgan xususiyatlari to’g’risidagi ma’lumotlarni ta’lim oluvchilar o’qituvchining so’zlaridan bilib oladilar, ko’rgazmali vosita esa so’zlar vositasida ma’lum qilingan belgilarni aniqlashtirish va aniqlashtirishga xizmat qiladi;
  
• 
  ta’lim oluvchilarning kuzatish natijalaridan kelib chiqqan holda pedagog ko’rgazma vositadagi bevosita ko’rinmaydigan aloqalar to’g’risidagi ma’lumot beradi, yoki alohida belgilarni o’zaro bog’laydi, umumlashtiradi.
  

Demak, og’zaki nutq va ko’rgazmalilikni o’zaro bog’liq holda amalga oshirishning turli shakllari mavjud ekan. Ularning qaysidir bittasini afzalroq deb baholash mumkin emas, zarur shaklni esa har bir mashg’ulot uchun belgilangan vazifalar, mavzu mazmuni, mavjud ko’rgazmali vositalar xususiyatlari, shuningdek ta’lim oluvchilarning tayyorgarlik darajasidan kelib chiqib belgilash lozim.