O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi termiz davlat universiteti milliy libos va san’at fakul’teti

Muammoli o’qitishni tashkil etish bosqichlari.

Muammoli o’qitish ta’lim oluvchilar uchun uning ushbu muammoni yechimini topish bo’yicha qanday va qancha harakatlarni amalga oshirishi bilan bog’liq holda turli darajadagi qiyinchiliklarni tug’dirish mumkin.

12-Mavzu: Texnologiya fanida yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llash
Reja:
1. “Servis xizmati” yo’nalishi bo’yicha o’qitishning o’ziga xos xususiyatlari
2.“Texnologiya va bizayn” yo’nalishi bo’yicha o’qitishning o’ziga xos xususiyatlari.
3.“Qishloq xo’jaligi asoslari” yo’nalishi bo’yicha o’qitishning o’ziga xos xususiyatlari.
4. Texnologiya ta’limini darslarida interaktiv usullarni qo’llash.
5. Texnologiya ta’limini darslarida muammoli vaziyat, aqliy xujum, klaster usullarini qo’llash.
Tayanch iboralar va so’zlar :
Pedagogik iboraning vujudga kelishi sadadlari, pedagogik texnologiyaning rivojlanish tarixi, dasturlangan ta’lim, pedagogik texnologiya, aniqlashtirilgan o’quvmaqsadlari, test topshiriklari, didaktik konstruktsiyalar, tuzatishlar kiritish.
Jamiyatning xar bir fuqarosi XX1 asr busagasida turar ekan, o’tgan yillarni baholashga va kelajak xayotining turli kirralarini belgilab olishga urinishlari tadiiydir. Ta’lim soxalaridagilar xam bundan mustasno emas. Ilmiy-texnikaviy tarakkiyot nafaqat ishlab chiqarishning ko’p sonli tarmoklariga dalki madaniyat soxasiga, ijtimoiy gumonitar bilimlar doirasiga xam yangi texnologiyalarni joriyetishni takazo etmokda. Shu boisdan keyingi o’n yilliklarda pedagogik olimlar dikkatini jalb kilgan dolzarb masalalardan diri pedagogik texnologiya (PT) hisoblanadi.
Bu muammoga qiziqish ortganligini qo’yidagicha izoxlash mumkin :

• 
  ba’zi olimlarning pedagogikadagi «Zamonaviy yo’nalish» deb an’anaviy yondoshishlari va o’zimkoniyatlari doirasida muammoga ilk bor kul urishlari (X.Addo’qarimov, K.Zaripov, T.Nazarov, U.Nishonaliev)
  
• 
  doska gurux tarafdorlari ta’limning bugungi axvoliga kayguradilar va uni inkirozdan kutkaruvchi kuch texnologiyalashtirish deb qaraydilar (I.Ya.Lerner, F.Fradkin va boshqalar).
  
• 
  uchinchi gurux olimlari texnologiyalashtirishni ob’ektiv jarayon deb, yangicha sifatiy muammolarni yechish uchun ta’limni evolyutsion bosqichga ko’tarish shartlaridan diri ekanligini e’tirof etadilar (M.V.Klarin, M.K.larrik, T.A.Ilina).
  

Biz xam keyingi fikrga kushilgan xolda PT ga tarakkiyot yulidan dorayotgan davlatlarning ta’lim soxasidagi siyosatining dosh vazifasida qarab kelinganligini ta’kidlaymiz.
Bundayyondoshish YuNYeSKO tomonidan xam makullangan. 1971 yilda uning direktori Mais Rene Frantsiyaning sodik dosh vaziri (ayni xolda ta’lim vaziri xam) Edgaro Froga murojaat etid ta’lim soxasida tuzilgan xalkaro komissiyaga raxdarlik qilishni va jaxonda ruy derayotgan o’zgarishlar asosida ta’limning maqsadi, rivojlantirish yullarini aniqlash vazifalarini yo’qladi. Shunday qilib 1972 yilning kuzida Buyuk Britaniya va Frantsiya kitob do’konlarida «Mavjudlik uchun o’qish», «Tarbiya dunyosi bugun va ertaga» nomli kitob paydo buldi va unda «Zamonaviy texnologiya va ta’limni yangilashda xarakatlantiruvchi kuch» ekanligi kayd etildi.
Muximi shundaki, prezidentimiz Islom Karimov tomonidan ta’limning Milliy modeli yaratildi va uni ro’yobga chiqarish bosqichlari xar jixatdan ilmiy asoslab berildi. Uning ikkinchi va uchinchi bosqichlarida «O’quv tarbiyaviy jarayonini ilg’or pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash» jiddiy vazifalardan biri ekanligi ko’rsatildi.

• 
  Xo’sh, pedagogik texnologiya nima o’zi ?
  

– Uning ilmiy asosida qanday nazariyalar yotadi ? – Amaliyotga tadbiq etish sharoitlari nimadan iborat ?
Dastlab «Texnologiya» tushunchasiga aniqlik kiritaylik: Bu so’z fanga 1872 yilda kirib keldi va yunoncha «texnos» – xunar, san’at va «Logos» – fan so’zlaridan kelib chiqqan xolda «Xunar fani» ma’nosini anglatadi. Biroq bu ifoda zamonaviy texnologik jarayonni to’liq tasvirlab bermaydi, yoxud texnologik jarayon bu mehnat vositalariga ta’sir etish natijasida maxsulot yaratish soxasidagi mehnat hisoblanadi. Demak, bu tarifni tadqiqotimiz mavzusiga ko’chirish mumkin, unda PT sifatida ularga oldindan belgilab olingan shaxs sifatlarini shakllantirish jarayoni deb ta’riflasak xato bo’lmaydi.
Asrimizning 40-50 yillarida o’quv jarayoniga texnik vositalarni (radio, kino, nazorat vositalari) joriyetilishi PT ga tenglashtirildi. Faqat 60 yillarning o’rtasida 70 yillarda bu tushuncha chet el pedagogik nashrlarda (AKSh, Yaponiya, Angliya, Italiya, Vengriya) va boshqa xalkaro konfrensiyalarda keng muhokama etila boshlandi va uning ilmiy-tadqiqot natijalariga ko’ra ikki yo’nalishi ko’rsatildi.
Birinchi yo’nalishi : PTni «O’qitishni texnik vositalari» ni qo’llash sifatida belgilasa, ikkinchisi «O’quv jarayoni texnologiyasi» sifatida qaraldi.
Tizimli yondoshish ta’siri ostidaasta-sekinlik bilan PT moxiyatiga aniqlik kiritila bordi va rus olimasi N.F.Talizina uning moxiyatini «Belgilangan o’quvmaqsadiga erishishning usullarini aniqlashdan iborat» deb tushuntiradi. Yuqorida keltirilgan tariflardan kurinib turibdiki, utgan yillarda PT o’quv jarayonini belgilangan ta’lim maqsadi va mazmunidan kelib chiqib loyihalash deb ifodalandi. Bu dir jixatdan to’g’ri, lekin teranrok fikr yuritilsa, uning bir yoqlamaligi yakkol ko’zga tashlanadi yoki bundayyondoshishda o’quvchi shaxsi inkror etilayapti. Bu kamchilikni birinchi bo’lib V.P.Bespalko payqadi va o’zining yirik asarlarida «PT – bu o’qituvchi maxoratiga bog’liq bo’lmagan xolda pedagogik muvaffaqiyatni kafolatlay oladigan o’quvchi shaxsini shakllantirish jarayonining loyihasidir», deb ta’rifladi.
Shu o’rinda joizki, 80 yillardayoq V.P.Bespalko tomonidan «Pedagogik texnologiya»ning ilmiy maktabi yaratildi.
Kator yillar davomida PT nazariyasi va amaliyoti bir-biriga bog’liq bo’lmagan xolda o’rganib kelindi va u turli faoliyat doirasida edi. Bugungi kunda mutaxassislarning ilmiy salohiyatini birlashtirishga mamlakatimizda xam imkoniyatlar mavjud. Nazariya va amaliyot birligini ta’minlanishi zamonaviy PTning asl moxiyatini aniqlashga yul ochadi.
Bizning fikrimizcha, yangi PT ni pedagogika fanining alohida tarmogi sifatida yoki ta’lim amaliyoti makbullashtirishga yunaltirilgan tizim deb qarash mumkin emas. PT bu soxadagi nazariy va amaliy izlanishlarni birlashtirish doirasidagi faoliyat yo’nalishlarini aniqlaydi. Bu yerda izlanishning moxiyati – pedagogik tizimni tashkil etuvchi elementlarini o’rganish asosida yangilashdan iborat. Sabab, xar qanday o’quv-tarbiyaviy jarayonni tashkil etish u yoki bu pedagogik tizimni aks ettiradi.
Demak, PT – amaliyotga joriyetish mumkin bo’lgan ma’lum pedagogik tizimning loyihasidir.
Unda pedagogik tizim tarkibi nimalardan iborat ? Pedagogik tizim o’zaro bog’liq bo’lgan vositalar, usullar va jarayonlar yig’indisi bo’lib, shaxsdagi muayyan sifatlarni shakllantirishga pedagogik ta’sir etishni maqsadga muvofiq xolda amalgaoshiradi. Binobarin, xar dir jamiyatda shaxsni shakllantirish maqsadi belgilab olinadi va unga mos ravishda pedagogik tizim mavjud bo’lishi kerak. Agar maqsad o’zgarsa, tizim xam o’zgarishi muqarrardir.
«Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» jamiyat, davlat va oila o’z javobgarligini xis etadigan. Xar tomonlama rivojlangan shaxsni tarbiyalash asosiy maqsad qilib qo’ydi. Demak, Milliy Dastur bizda ta’lim va tarbiya soxasidagi davlat buyurtmasi sifatida kabul kilinayapti. Faqat ijtimoiy (davlat) buyurtmasidagina ta’lim va tarbiyaning umumiy maqsad va vazifalarini aniq belgilab beradi yoki oliy (umumiy o’rta, o’rta maxsus kasb-xunar) ta’lim uchun pedagogik tizimning mavjudligi sharoitlarini kafolatlaydi.
Pedagogik texnologiyaning tub moxiyati, o’qitishning an’anaviy o’zagi bayon qilish usullaridan voz kechib, test asosida mashina (kompyuter) yordamida o’qitishdan o’quvchilarni ko’proq mustaqil ta’lim olishga undashdan iborat. Bunda o’qituvchi o’quvchilar bilim faoliyatini boshqaruvchisi, maslaxatchi, yakunlovchi vazifasini bajaradi.
Pedagogik texnologiyani samaradorligi shundan iboratki, unda turli o’qituvchilar deyarli xar xil yakuniy erishish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Bu esa barcha o’quv yurtlariga yagona ta’lim standart talabiga javob beradigan mutaxassislar tayyorlash vazifasi yo’qlatilgan xozirgi davrda biz o’zbekistonlik pedagoglar uchun nixoyatda muximdir.
Ishlab chiqarishda natijasi kafolatlangan, lekin ijrochilar shaxsiga bog’liq bo’lmagan juda ko’p texnologik jarayonlar yaratilgan. Sanoatdagi buyumning ishchi chizmasi vaa yigiladigan dirikmalar chizmasi texnologik jarayonni asosini tashkil qiladi. Ularni talablarini aniq bajarish natijasida buyumlarni o’zaroalmashuvchanligi, ya’ni texnologik siklni tashkil qilishni ta’minlaydi. Shuning uchun o’zbekistonda Janubiy Koreya va Turkiyadagidek ulardagi bilan bir xil sifat ko’rsatgichlariga ega bo’lgan yengil avtomobillar va kichik avtobuslar ishlab chiqarilmoqda.
Takrorlanuvchan pedagogik jarayonni yaratish, ishlab chiqarishdagiga nisbatan anchagina murakkab jarayon bo’lib hisoblanadi. O’quv masalalarini turli tumanligi, ta’lim mazmuni va o’quv materialining turlicha ekanligi, bilimlarni o’zlashtirilishini o’quvchilarning shaxsiy xususiyatiga bog’liqligi va boshqaomillar bunga tusqinlik qiladi.
Olimlarning izlanishlari natijasida takrorlanuvchan xamda yakuniy natijani kafolatlaydigan pedagogik texnologiya yaratildi. Uning moxiyati o’quv maqsadining aniqligi va unga erishish uchun kat’iy belgilangan ketma-ketlik buyicha xar dir o’quv bulagini (modelini) o’zlashtirib mustaqil faoliyat ko’rsatishdan iborat bo’ladi.
Shunday qilib, o’qitish texnlogiyasining predmeti o’quv jarayonini va proffessional tayyorgarlik sistemasini loyihalashdan iborat. Sistemali yondoshish o’qitish tizimining barcha asosiy tomonlarini maqsadini aniqlash va o’quv jarayonini loyihalashdan tortib, to yangi o’qitish sistemasini samaradorligini tekshirish, uni sinovdan o’tkazish vaalmashtirishgacha bo’lgan jarayonni o’z ichigaoladi. U o’z xarakat tartiblarini takrorlanuvchanligiga va ularni to’la o’quv jarayoniga tadbiq etish g’oyasi, okidat natijasida bu jarayonni «Jonli o’qituvchi» ga bo’lmay qolishiga olib keladi. Xakikatdan xam o’quv jarayonini to’la takrorlanuvchan alohida ko’rinishi (epizod) larga bo’linsa, o’qituvchining vazifasi oldindan tuzilgan (o’zi tuzgan bo’lishi shart emas) material bilan o’qishni tashkil etishda tashkilotchi va maslaxatchi rolini ijro etishdan iborat bo’lib koladi.
O’qishga texnologik yondoshish mantiqida ikki xil g’oya yotadi. 1) o’quv jarayonini to’la to’kis o’rgatuvchi mashinalarga o’tkazib, unda asosiy rol o’ynaydigan o’qituvchini to’la ozod qilish yoki 2) uning faoliyatini tashkil etish va maslaxat berish funktsiyalari chegaralash. Bu xolda o’qituvchi juda yuqori malakaga ega bo’lishi shart emas. o’qitish mazmuni va jarayoni buyicha mutaxassislar tomonidan ishonchli bo’lgan o’qitish sistemalarini rejalash, yaratish va ularni qo’llashga tayyorlangan sharoitda, xatto o’rtacha o’qituvchi xam yuqori natijalarga erishishi mumkin. Bu yerda o’qituvchi namunaviy didaktik loyihani amalga oshiruvchi ijrochi sifatida qaralib, uning shaxsi va malakasi muxim rol o’ynamaydi.

O’quv jarayonini pedagogik texnologiya asosida tashkil etish sxemasi 1-rasmda berilgan.

Umumpedagogik maqsadlar

Xususiyatniqlashtirilgan pedagogik maqsadlar

Topshiriqlar (testlar)

O’quv jara-yoni

Yakuniy baholash

Tuzatishlar kiritish.

Ta’lim standarti fan (kurs) dasturi va bilimlari darajasida aniqlanadi

Xar dir mavzu buyicha talabaning mutaxassislik (fan) uchun dirliklarga oid bilim, ko’nikma va malakalari tashkaridan ko’zatiladigan, ish xarakatida faoliyatini anglatadigan fellarda ifodalanadi.

Joriy va oralik baholash uchun

Talabaning mustaqil ta’limi uchun

Yakuniybaholash uchun

Talabaning dilish kodiliyatini faollashtiruvchi didaktik konstrO’qtsiyalar

Shaxsi sifatlariga oid talablar

Mutaxassislikka oid talablar

1-rasm. Pedagogik texnologiyaning blok – sxemasi.

Bu sxemada xam an’anaviy o’qitishga xos bo’lmagan belgini o’quv maqsadlarini aniqlashtirilishi, o’quv jarayoniga va maqsadlariga uning natijasiga qarab tuzatishlar kiritish va izchil qaytuvchan aloqani mavjud ekanini ko’rish mumkin.