Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent arxitektura qurilish instituti o. Sh. Mamanazarov

Oʻz-oʻzini nazorat qilish uchun savollar 
1. Bashoratning asosiy tamoyillari nima?  
2. Rejalashtirish usullarini tavsiflang.  
3. Biznes-rejaning asosiy qismlarini sanab oʻting.  
4. Biznes-rejaning moliyaviy qismi nimani oʻz ichiga oladi? 
 5. Biznes-strukturaviy loyihalarni tavsiflab bering. 

---

 
  64 
 
VI BOB. TASHKILOTNING LOYIHA BOSHQARUV TIZIMI 
6.1. Tizimlarni boshqarish 
 
Tizimlarni boshqarish (systema pproach and integration) loyiha boshqaruv 
funksiyasi boʻlib, korxona va loyiha umumiy vazifalar va  proseduralar bilan bogʻliq 
boʻlgan tizimlar majmuasi sifatida qaraladi. 
 
Korxonaning  rahbariyati  va  loyiha  jamoasi  tomonidan  tizimlarni 
integratsiyalashuvi  ularning  loyiha  maqsadlariga  erishish  boʻyicha  yagona 
yoʻnaltirilganligini ta’minlaydi. 
Murakkab  tizimlar  boʻlgan  loyihalarni  boshqarishga  muntazam  yondoshish 
nazariyasi umuman olganda vaziyatlar va murakkab munosabatlarning disiplinlerarası 
va  holistik  nuqtai  nazarini  oʻz  ichiga  oladi,  bu  bizga  muammolarni  formulasini 
soddalashtirish uchun haqiqatni taqsimlash imkonini beradi. 
Tizimlarning umumiy nazariyasi 40 yildan ortiq vaqtdan beri mavjud edi, ammo 
uning amaliy qoʻllanilishi loyihani boshqarishning boshlanishi bilan bogʻliq. Ludvig 
von  Bertalanfay  1951  yilda  anatomiyadan  terminologiyani  qoʻllagan  holda,  ochiq 
sistemalarni tasvirlab berdi. Inson tanasining qismlari, skeletlari, mushaklari, asab va 
qon aylanish tizimi, inson miyasi va boshqalar insoniy tizimning quyi tizimlari sifatida 
tasvirlangan. Shunday qilib, turli xil kichik tizimlar bilan bir qatorda butun tizimning 
ishlashi bilan oʻzaro tushunish mumkin edi. 
1956  yilda  Kenneth  Balding  tizimlarni  integratsiyalash  jarayonida  yuzaga 
kelishi mumkin boʻlgan aloqa muammolarini aniqladi. Professor Bolding quyi tizimlar 
(fiziklar,  iqtisodchilar,  kimyogarlar,  sotsiologlar  va  boshqalar)  sohasidagi 
mutaxassislarning har  biri boshqasidan  farq  qiladigan  oʻz konseptual  apparatiga  ega 
ekanligi  haqida  tashvishlanardi.  U  muvaffaqiyatli  integratsiya  qilish  uchun  quyi 
tizimlar  sohasidagi  barcha  mutaxassislar  matematikatchilar  kabi  "bir  xil  tilda" 
gapirishlari kerakligini ta’kidladi [10].  
Buning  uchun  IPMA,  PMI  va  boshqa  xalqaro  tashkilotlarning  bilimlari 
qoʻllaniladi.  Tizimlarning  umumiy  nazariyasi  biznesni  loyihalash,  marketing,  ishlab 
chiqarish, moliya va boshqalarning koʻpgina jihatlarini qamrab olgan metodologiyani 

---

 
  65 
 
yaratishni oʻz ichiga oladi.Bu texnikani tizimni boshqarish, loyihani boshqarish yoki 
matritsalarni boshqarish tizimi deb atashadi. 
Aloqa  shartlariga  va  chegaralar  mavjudligiga  koʻra,  tizimlar  yopiq,  tashqi 
muhitdagi boshqa tizimlardan butunlay ajratilgan va tashqi muhit tizimlari bilan oʻzaro 
aloqada bu’lgan ochiq tizimlarga boʻlinadi. 
Barcha ijtimoiy tizimlar ochiq deb hisoblanadi. Ochiq tizimlarning  oʻziga xos 
xususiyati - chegaralarning shaffofligi. 
Loyiha  boshqaruviga  tizim  yondashuvini  mantiqiy  va  muntazam  ravishda 
muammoni  hal  qilish  jarayoni  sifatida  tavsiflash  mumkin.  Bu  holda  boshqaruv 
resurslar  oqimini  (pul,  asbob-uskuna,  bino,  xodimlar,  axborot,  xom-ashyo  va 
materiallarni)  aniqlaydigan  ma’lumotlarni  kiritish,  qayta  ishlash  va  chiqimlari  bilan 
tavsiflanadigan  kichik  tizimlarni  rivojlantirishning  doimiy  funksiyasi  boʻlib  xizmat 
qiladi. Tizim yondashuvi ushbu kichik tizimlar bilan aloqalarni koʻrib chiqishga imkon 
beradi. Muntazam yondoshuvdan foydalanib, ajratilgan qismlar birma-bir jamlangan 
va muammolar eng maqbul yechimni topadi. 
Tizimlarni boshqarish oʻzgarish, tashxis qoʻyish, tanlash va sintez qilish bosqichlarini 
oʻz ichiga oladi. Tizim yondashuvining muhim tarkibiy qismlari quyidagilardir: 
maqsadning mavjudligi; 
talab - talabning bajarilishini ta’minlaydigan ehtiyoj maqsadlar;  
muqobil - talabni bajarish usullaridan biri;  
tanlash mezonlari - muqobillarni baholashda foydalaniladigan omillar;  
muqobilni ta’minlashi kerak boʻlgan shartlarni ta’riflovchi toʻxtatuvchi omil. 
 
Tizim  tahlillari  (6-rasm)  istalgan  maqsadga  erishish  bilan  bogʻliq  boʻlgan 
muqobil xatti-harakatlarni solishtirish va taqqoslash bilan boshlanadi. Shundan soʻng, 
muqobillar  xarajatlar  va  natijalar  bilan  taqqoslanadi.  Aylanish  teskari  aloqa  orqali 
bilan  tugaydiki,  qaysi  bu  korxonaning  muqobilligi  va  maqsadlariga  muvofiqligini 
belgilaydi 
Tizimiy  fikrlash  muvaffaqiyatli  loyihani  amalga  oshirish  uchun  zarur  omil 
hisoblanadi.  Loyiha  boshqaruv  tizimlari  muqobil  texnik,  texnikaviy  va  boshqa 
yechimlar nuqtai nazaridan loyiha ehtiyojlarini tahlil qilishning yangi usullarini talab 

---

 
  66 
 
qiladi.  Loyihani  butunlay  tahlil  qilish,  uning  alohida  boʻlimlarida  haddan  ortiq 
konsentratsiyani  oldini  olish  qobiliyati  loyihaning  maqsadlariga  erishishning  eng 
muhim shartidir. 
Tizim  yondashuv  nazariyasi  qaysi  tizimlarning  eng  muhim  ekanligini  aniqlay 
olmasligini  unutmang.  Nazariya  faqat  korxona  bir-biriga  bogʻliq  boʻlgan  quyi 
tizimlardan  iborat  boʻlib,  tashqi  muhit  bilan  oʻzaro  munosabatlarda  ochiq  boʻlgan 
tizimdir. 
 
Tizimning  ayrim  elementlari  loyiha  maqsadlariga  erishish  boʻyicha  ta’sir 
darajasini aniqlamaydi. Tizimlarni loyiha boshqaruviga toʻgʻri ishlatish uchun menejer 
korxona va loyiha oʻrtasida oʻzaro munosabatlar tamoyillarini bilishi kerak. 
 
Ishlab  chiqarish  sharoitida  loyiha  yangi  ob’yektni  yaratish  va  ulardan 
foydalanish  (ekspluatatsiya  qilish,  foydalanish),  shuningdek  ishlab  turgan  ob’yektni 
yaxshilash, qayta qurish, rekonstruksiya qilish, kengaytirish yoki modifikatsiya qilish 
uchun tizimiy tadbir hisoblanadi. 
Loyiha bajarilishning ma’lum bir tartibiga, maqsadlarni, bosqichlar mazmunini, 
ish  hajmini,  usullarini  va  vositalarini,  har  bir  bosqich  uchun  ketma-ketlik  va 
muddatlarni koʻrsatib, amalga oshirilishi kerak. Loyihalar ta’lim metodologiyasida aks 
ettirilgan turlar, turlar va xilma-xillik boʻyicha keng tasnifga ega. 
Shunday  qilib,  faoliyatning  turli  sohalari  boʻyicha  loyihalar  bir  necha  turga 
boʻlinadi:  tadqiqot,  konstruktorlik,  texnologik,  tashkiliy,  tatbiq  etilishi  (amalda 
roʻyobga chiqarish) va odamlarni boshqarish.