O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “ ijtimoiy fanlar

3.
 
Ijtimoiy sheriklikning nazariy asoslari 
Ijtimoiy nizolarni tizimli tahlil qilish bo‘yicha dastlabki urinishlarni italiyalik davlat arbobi va 
nazariyotchi Nikkolo Makiavelli amalga oshirgan edi. U birinchilardan bo‘lib nizolarning faqat vayronkor 
64
Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2014 й., 39-сон, 488-модда 
65
Ўзбекистон Республикасининг “Меҳнат Кодекси”, Тошкент, “Адолат” нашриёти, 2008 йил,4-бет. 

---

76 
emas, balki yaratuvchilik funksiyalari ham mavjudligiga e’tibor qaratdi. Bunda u nizolarga to‘g‘ri ta’sir 
o‘tkazish zarurligini ta’kidladi. Uning fikriga ko‘ra bunday vazifani davlat bajarishi lozim edi. 
Ijtimoiy mehnat munosabatlari tizimini birinchilardan bo‘lib angliyalik Frensis Bekon nazariy 
tahlil qildi. U ijtimoiy tabaqalarning fikrlarini mensimaslik, boshqaruv jarayonidagi xatoliklar, mish-
mishlar va g‘iybatlarning tarqalishi jamiyatdagi nizolarning paydo bo‘lishiga olib kelishini dalillar bilan 
ko‘rsatib berdi. 
Odamlar o‘rtasida ijtimoiy shartnoma tuzish zarurligi g‘oyasi Tomas Gobbsning asarlarida bayon 
qilindi. Mazkur shartnoma jamiyatning o‘zini o‘zi himoya qilishi hamda xususiy mulkning abadiy 
bo‘lishiga xizmat qiladi. Uning “Leviafan”, “Fuqarolar haqidagi ta’limotning falsafiy elementlari” 
asarlarida ijtimoiy shartnomaga erishish zarurligi asoslab berilgan. Bunday shartnoma umumiy kelishuv 
hamda xususiy mulkning xavfsizligini ta’minlashga xizmat qiladi. 
YAngi davrga kelib ma’rifatparvar faylasuf Jan-Jak Russoning ijtimoiy shartnoma to‘g‘risidagi 
g‘oyalari keng tarqaldi. Uning asarlarida ijtimoiy shartnoma odamlar o‘rtasida yo‘qotilgan ijtimoiy 
munosabatlarning uyg‘unligini, o‘zaro kelishuv va tinchlikka intilishni qayta tiklaydi. 
YOllanma ishchi va ish beruvchi kapitalist o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar Adam Smit asarlarida 
ilk bor tahlil qilindi. Xo‘jalik yuritishning asosiy maqsadi foyda olish ekanini e’tirof etar ekan, u erkin 
raqobat, xususiy mulk humronligi, savdo-sotiq erkinligi, davlatning iqtisodiyotga aralashmasligi iqtisodiy 
hayotning “tabiiy tartibi” degan xulosaga keldi. Uning fikriga ko‘ra, yollanma ishchilar va kpitalistlar 
o‘rtasidagi o‘zaro kurash jamiyatning rivojlanib borishi manbai, raqobat esa insoniyat uchun farovonlik 
keltiruvchi hodisadir. 
Nemis faylasuflari Leybnits va Immanuil Kant fikriga ko‘ra odamlar o‘rtasidagi murosa va 
tinchlik ijtimoiy-iqtisodiy hayotda shartnoma va kompromissga erishish asosida ta’minlanishi lozim. 
Tovar ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi o‘zaro mahsulot almashish g‘oyasi hamda turli ijtimoiy kuchlar 
o‘rtasidagi kurash muammolarini Per Jozef Prudon tomonidan tadqiq qilindi. 
Fransiyalik olim Lui Ogyust Blanki kapitalistik jamiyatni tanqid qilar ekan tarixiy taraqqiyotni 
ma’rifatning tarqalishi va shu asosda madaniy-ijtimoiy munosabatlarning shakllanishi sifatida talqin qildi. 
Ijtimoiy sheriklikning nazariy konseptual asoslari ijtimoiy harakat nazariyasi, ijtimoiy birdamlik, ijtimoiy 
kelishuv, ijtimoiy jipslik to‘g‘risidagi g‘oyalar asosida shakllandi. 
M.Veber fikriga ko‘ra an’anaviy harakat tahlil qilish hamda oqilona tanqid qilish mumkin 
bo‘lmagan madaniy an’analarda mustahkamlangan xulq-atvor namunasidir. Harakatning mazkur tipi 
ahamiyati odamlarning kundalik xulq-atvori ko‘pincha ana shu tarzda yuz berishi bilan belgilanadi. 
Bunday harakatlarda hal qiluvchi rolni urf-odatlar, turli darajada anglangan odatlarga sadoqat o‘ynaydi. 
Ijtimoiy harakat nazariyasi amerikalik sotsiolog Parsons tomonidan tadqiq etildi. U sub’ektlarning 
o‘zaro ta’siri mexanizmlarini tadqiq qildi. Bunda u ko‘pchilik tomonidan e’tirof etilgan me’yorlar, xulq-
atvor andozalari faoliyatning ichki motivlariga aylanishi jarayoniga alohida ahamiyat berdi. Muvozanat, 
konsensus, ijtimoiy tizimning me’yoriy holatidagi eng muhim belgilar ekaniga e’tibor qaratar ekan 
T.Parsons ana shu holatni nazorat qilish va tartibga solish jarayonlariga katta e’tibor berdi. Uning 
fikricha, aynan ana shu jaryonlar jamiyatni ko‘ngilsiz nizolardan himoya qiladi. Uning tadqiqotlarida 
konsensus muammosi o‘zaro kelishilgan harakat yo‘llarini izlash bilan bevosita bog‘liq tarzda tadqiq 
etiladi. Bunday o‘zaro ta’sir sheriklarning o‘zaro ekspektatsiyalariga, ya’ni bir-birlaridan kutayotgan 
harakatlar va natijalarga asoslanadi.
Ijtimoiy sheriklikning nazariy va tashkiliy asoslaridan biri bo‘lgan konsensusni nemis sotsiologi 
YU.Xabermas demokratiyaning muqobili sifatida talqin qiladi. Uning talqinida demokratik usul jamoa va 
jamiyatni ikkiga: ko‘pchilik va ozchilikka bo‘lib qo‘yadi. Konsensus esa bo‘lingan jamoa va jamiyatni 

---

77 
birlashtiradi. Bunga u hal qilinayogan muammoga nisbatan ko‘pchilikning fikrini aniqlash yo‘li bilan 
emas, barcha tomonlar qarshi bo‘lmagan echimni topish yo‘li bilan erishadi. Konsensusga erishish uchun 
manfaatlari va yondashuvlari bir-biriga unchalik mos kelmayotgan tomonlar hech bir tomon qarshi 
bo‘lmagan echimni topishga harakat qilishlari va topishlari kerak. 
Konsensus mohiyatan kelishuvni bildiradi. Lekin uning XX asrgacha mavjud bo‘lgan 
kelishuvlardan farqi shundaki, u kelishuvga erishishning yangi samarali amaliyotini yaratdi. Unga ko‘ra 
manfaatlari bir-biriga mos kelmaydigan tomonlar o‘zaro munosabat va muzokaraga kirishar ekan, ular 
avvalo bir-birlariga yon bosishlari kerak. Qolaversa, ular barchani qoniqtiradigan, hech bo‘lmaganda hech 
qaysi tomonda qarshilik uyg‘otmaydigan echimni topishga harakat qilishlari va topishlari lozim. Bunday 
echimning topilishi konsensusga erishganlikni bildiradi. 
Ijtimoiy sheriklik tarixi va tadrijini qisqacha ko‘rib o‘tish shundan guvohlik beradiki, ungacha 
mavjud bo‘lgan barcha nazariya va mafkuralar faqat u yoki bu sinf, ijtimoiy guruh manfaatlarini 
ifodalagan. Ijtimoiy sheriklik nazariyasi munosabatga kirishuvchi barcha ijtimoiy guruhlar manfaatini 
uyg‘unlashtirilgandagina jamiyatda totuvlik va ijtimoiy barqarorlik vujudga kelishi mumkinligini 
asoslaydi. SHuning uchun bu nazariya u yoki bu sinf nazariyasi emas, o‘zaro munosabatlarga 
kirishayotgan barcha ijtimoiy guruhlar manfaatlarini uyg‘unlashtirish orqali ifodalaydigan nazariya 
hisoblanadi. Ijtimoiy guruhlar manfaatlarini uyg‘unlashtirish fuqarolik jamiyatini shakllantirish va 
rivojlantirishning muhim sharti va asosi hisoblanadi. 
Ijtimoiy sheriklik jarayonida o‘zaro ta’sirning eng muhim belgilaridan biri konsensusga 
yo‘naltirilganlikdir. Bu belgi ijtimoiy sub’ektlarning maqsadlari va manfaatlarini mavqelarni o‘zaro 
yaqinlashtirish orqali ro‘yobga chiqarishni nazarda tutadi. Bu jarayon tomonlarning bosim o‘tkazishga 
moyilligini inkor qiladi. Tomonlardan birining bosim o‘tkazishga intilishi bir zumda ijtimoiy sheriklikni 
yo‘q qilib uni o‘zaro kurashga aylantiradi. 
Ijtimoiy sheriklikning juda muhim belgilaridan biri erkin fikr almashishning kafolatlanganligi, 
tomonlar o‘zining me’yoriy qadriyatli tizimlarini erkin taqdim qila olishi hisoblanadi. 
Ijtimoiy sheriklik nazariyasi nizolar muammosi bilan chambarchas bog‘liq holda vujudga keladi. 
CHunki ijtimoiy sheriklik nizolarni hal qilish jarayonida vujudga keladi va nizolarni hal qilish uchun 
xizmat qiladi. Ijtimoiy sheriklik nizolar tufayli yuzaga keladi, nizolardan o‘sib chiqadi. Bu jarayon 
nizolarni boshqarish hamda manfaatlarni kelishtirish asosida hal qilishga intilish bosqichida, shuningdek, 
kompromissga, konsensusga intilish bosqichida yuz beradi.
Ijtimoiy sheriklikning jamiyat hayotiga keng tadbiq etilishi o‘z-o‘zidan avtomatik tarzda yuz 
beradigan hodisa bo‘lmay, atroflicha va puxta o‘ylab amalga oshiriladigan siyosat natijasidir. 
Mamlakatimizda bunday siyosatni Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov ishlab chiqdi. Mamlakatimizda 
amalga oshirilayotgan tub ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-ma’naviy islohotlarning negizida yotgan besh 
tamoyil ijtimoiy sheriklikning jamiyat hayotida ildiz otishi uchun sharoit yaratdi. 
Ijtimoiy sheriklik turli ijtimoiy guruhlar va qatlamlarning manfaatlarini maksimal darajada 
hisobga olish, muvofiqlashtirish va imkon boricha to‘laroq ro‘yobga chiqarishni nazarda tutadi.
Ijtimoiy sheriklik mohiyat e’tibori bilan jamiyatda konsensus va osoyishtalik o‘rnatilishiga, 
shuningdek, turli ijtimoiy guruhlar va qatlamlar o‘rtasidagi tarangliklarni yumshatishga, turli darajadagi 
hokimiyat organlari va mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlari o‘rtasida siyosiy birdamlikni 
shakllantirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. 
Har qanday mamlakat hududida aholining ko‘pchiligi manfaatlarini ko‘zlaydigan adolatli ijtimoiy 
tartibotlarni joriy etish faqatgina davlat organlarining ishi emas. Jahon tarixi guvohlik berishicha, 
ijtimoiy nizolarni alohida holda davlat ham, oila ham, bozor munosabatlari ham hal etolmaydi. Faqatgina 
ijtimoiy sheriklik, ya’ni ijtimoiy-siyosiy maydondagi turli kuchlarning konstruktiv muloqotigina 

---

78 
insonlarga xos turmush kechirish imkoniyatlarini berishi mumkin. Hozirgi kunda O‘zbekistonda ijtimoiy 
sheriklik munosabatlarini hayotga tadbiq etishning asosiy maqsadi davlat va fuqarolik jamiyatlari 
o‘rtasida katta ijtimoiy ahamiyatga molik dasturlarni amalga oshirishda o‘zaro hamkorlikni ta’minlashdir. 
O‘zaro hamkorlik jamiyatda mavjud bo‘lgan qashshoqlik, jinoyatchilik, atrof-muhitning 
ifloslanishi, etimlik singari ijtimoiy muammolarni hal qilish uchun zarur. Bu jarayonda ishtirok etayotgan 
barcha tomonlar ana shu muammolarni hal etishda o‘zlarining mas’uliyatlarini his etishlari lozim. Ayni 
paytda ular bu muammolarni hal etish uchun turlicha imkoniyatlar va turlicha tasavvurlarga ega. Ana shu 
turlichalik, o‘zaro tafovutlar, ba’zi ziddiyatlarga qaramay o‘zaro sheriklik munosabatlarini o‘rnatish 
mumkin va zarur. 
Ijtimoiy sheriklikning muhim qirralaridan biri ijtimoiy muammolarni hal qilish yo‘llari va 
usullarini birgalikda topish, bu muammolarni echishga keng jamoatchilikni jalb etish hamdir. 
Ijtimoiy sheriklikning tadbiq etilishi davlatning kuchli, barqaror va samarador bo‘lishiga olib 
keladi, chunki u hokimiyatning maqsadlari va harakatlarini keng jamoatchilik tomonidan ma’qullanishi, 
qo‘llab-quvvatlanishini ta’minlaydi. Ijtimoiy sheriklik g‘oyalari keng xalq ommasi maqsadlari va 
manfaatlariga yaqin bo‘lib, tegishli tushuntirish ishlari olib borilganda, u ko‘pchilik aholi tomonidan 
qo‘llab-quvvatlanadi. Bu tamoyil xalqni hokimiyat bilan yaqinlashtiradi, adolatli, samarali jamiyat 
shakllanishiga ko‘maklashadi.
Demokratik tamoyillarga amal qiladigan davlatning maqsadi huquqiy davlatni shakllantirishdir. 
Huquqiy davlat fuqarolik jamiyati qurishning muhim sharti hisoblanadi. Ko‘ngilli jamoat birlashmalarida, 
kasaba uyushmalarida, xayriya jamg‘armalari va boshqalarda ishtirok etish har bir fuqaroning shaxsiy ishi 
bo‘lsa ham, aslida u jamiyat va shaxsning munosabatlari darajasini ko‘rsatadigan indikator hisoblanadi. 
Bunday birlashmalarda ishtirok etish bir tomondan shaxsiy ish bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ulkan siyosiy 
ahamiyatga ega bo‘lgan ijtimoiy hodisadir. Fuqarolar o‘z erkinliklari va huquqlaridan foydalanib, jamoat 
birlashmalariga a’zo bo‘lar ekan, o‘z zimmalariga muayyan mas’uliyat va majburiyatni oladilar. Jamoat 
birlashmalariga a’zo bo‘lishdan avval fuqarolar o‘sha birlashmalarning maqsadlari, tamoyillari, strategiya 
va taktikalaridan xabardor bo‘lishlari zarur. 
Jamiyatda mavjud muammolarni aniqlash, ifodalash va tegishli tashkilotlarga etkazishda jamoat 
birlashmalari muhim rol o‘ynaydi. Ularning mas’uliyati ham xuddi mana shunda, ya’ni muammoni 
aniqlash va davlat yoki biznes vakillariga etkazishda ko‘rinadi. Ana shu birlashmalar faoliyatida ishtirok 
etar ekan, fuqarolar muayyan muammolar to‘g‘risida atroflicha ma’lumotga ega bo‘ladi va bu ma’lumot 
ularning zimmasiga muammoni echish yo‘llarini izlash, undan davlat hokimiyati organlari va biznes 
vakillarini tegishli tarzda xabardor qilish mas’uliyatini yuklaydi. Fuqarolarning mana shu jarayonda faol 
ishtirok etishi ijtimoiy sheriklikning harakatga keltiruvchi kuchi hisoblanadi.
Ijtimoiy sheriklik sub’ektlaridan biri bo‘lgan davlatning funksiyalari ana shu sheriklikni 
rivojlantirish uchun huquqiy va iqtisodiy stimullarni yaratishdan iborat. O‘zbekistonda davlatning eng 
muhim funksiyalaridan biri jamiyatdagi turli ijtimoiy guruhlar va qatlamlar o‘rtasidagi muvozanatni va 
dialogni saqlab turishdir. Davlat tomonidan o‘tkazilayotgan kuchli ijtimoiy siyosat aholining muayyan 
guruhlari haddan tashqari boyib ketishi, boshqa guruhlar esa qashshoqlashib ketishining oldini olib turadi. 
Bunday siyosatning maqbulligi shundaki, juda boy va juda qashshoq guruhlar o‘rtasida nafaqat iqtisodiy, 
balki ijtimoiy va madaniy tafovutlar kelib chiqadi. Bunday tafovutlarning kuchayishi esa, ziddiyatlarga, 
ijtimoiy larzalarga olib kelishi mumkin. 
Ijtimoiy sheriklik turli mamlakatlarda umumiy xususiyatlar bilan bir qatorda milliy o‘ziga 
xosliklarga ham ega bo‘ladi. Ko‘pincha ijtimoiy sheriklik tushunchasi ijtimoiy ongda adekvat tarzda aks 
etmaydi. CHunki, ijtimoiy sheriklikni to‘la va chuqur tushunish uchun ijtimoiy fanlar, xususan, 
sotsiologiya, ijtimoiy falsafa, huquqshunoslik fanlari bo‘yicha muayyan bilimlarga ega bo‘lish taqozo 
etiladi. Ba’zan tashkilotlar ichidagi yoki tashkilotlar o‘rtasidagi har qanday hamkorlikni ijtimoiy 

---

79 
sheriklikning ko‘rinishi sifatida qabul qilinadi. Aslida bu haqiqatga unchalik to‘g‘ri kelmaydi. Bunday 
hamkorlik oddiy sheriklikning ko‘rinishidir. Ijtimoiy sheriklik, yuqorida ta’kidlanganiday, katta ijtimoiy 
guruhlar o‘rtasidagi sheriklikni anglatadi. 
Hozirgi kunda ijtimoiy sheriklikning mohiyati ijtimoiy-siyosiy maydondagi kuchlar: davlat 
tuzilmalari, tijorat korxonalari va notijorat tashkilotlari o‘rtasidagi konstruktiv aloqadorlik sifatida 
anglashiladi. Ijtimoiy fanlarda bu kuchlar 1-, 2- va 3-sektor nomlari bilan yuritiladi. Ijtimoiy sheriklik har 
uch sektor vakillari o‘rtasida hamkorlik paydo bo‘lganda va bu hamkorlik har uch guruh va jamiyat uchun 
manfaatli ekani anglashilganda vujudga keladi. 
Ijtimoiy sheriklikning quyidagi muhim elementlarini ko‘rsatish mumkin: ijtimoiy muammo; 
sheriklarning manfaatlari va sheriklikning huquqiy asoslanishi; o‘zaro ta’sir va o‘zaro nazoratning 
qoidalari ishlab chiqilgani; ijtimoiy sheriklik jarayonlarini yoritadigan axborot maydoni mavjudligi; 
tomonlarning o‘zaro jipslashishi uchun loyihalarning mavjudligi; ijtimoiy sheriklik jarayonining 
barqarorligi va doimiyligi; ijtimoiy muammolarni echishning innovatsion usullarini izlash va topish; 
ijtimoiy muammoning barcha tomonlar uchun muhimligi; sheriklarning manfaatlarini aniqlash va 
hisobga olish; faoliyat maqsadi va vazifalarini birgalikda belgilash; hamkorlik jarayonida amal qilishi 
zarur bo‘lgan aniq qoidalarni ishlab chiqish; hamkorlik alohida-alohida harakat qilishga nisbatan bir 
necha barobar samarali bo‘lishi mumkinligini barcha tomonlar to‘la anglab etishi. 
Har qanday kooperatsiya ham ijtimoiy sheriklikka misol bo‘la olmaydi. CHunki, kooperatsiyaga 
tomonlar o‘zlarining maqsadlariga erishish uchun birlashadilar. Masalan ikki yoki undan ortiq xususiy 
korxonaning muayyan faoliyat turlarini birgalikda amalga oshirish to‘g‘risida tuzgan bitimi ijtimoiy 
sheriklik emas. Bu iqtisodiy sheriklikdir. Ijtimoiy sheriklik ko‘pqirrali hodisa bo‘lib siyosiy jihatlardan 
tashqari ma’naviy, ahloqiy, falsafiy jihatlarga ham ega. Uni ijtimoiy amaliyotga tadbiq qilish uchun 
jamiyatda bag‘rikenglik keng tarqalgan bo‘lishi taqozo etiladi.
Bag‘rikenglikning amaliy ahamiyati qay daraja katta ekanini shundan ham bilish mumkinki, bir 
qator shaxslararo munosabatlargina emas, guruhlararo munosabatlarni ham uning yordamisiz yo‘lga 
qo‘yib bo‘lmaydi. Masalan, ijtimoiy sheriklik munosabatlariga kirishayotgan guruhlar va shaxslarda 
bag‘rikenglik singari ma’naviy-ahloqiy sifat bo‘lmasa, uning qaror topishi benihoya qiyinlashadi.
Ijtimoiy taraqqiyot intensivlashayotgan va davlatlararo munosabatlar murakkablashib ketayotgan 
hozirgi davrda bag‘rikenglik guruhlar va davlatlararo munosabatlarni tartibga solishda, jamiyatda 
millatlararo, ijtimoiy guruhlararo, dinlararo tinch-totuvlikni ta’minlashda borgan sari ulkanroq ahamiyat 
kasb etmoqda. 
Bag‘rikenglik ahamiyatining ortib borishi uning umuminsoniy qadriyatlar bilan uzviy bog‘liqligi 
tufayli ham yuz bermoqda. Mazkur qadriyatlar asnosida bag‘rikenglik shaxslararo va guruhlararo 
munosabatlarning ko‘pchilik tomonidan eng maqbul, deb hisoblanadigan yo‘li sifatida namoyon 
bo‘lmoqda. SHuning uchun ham katta ijtimoiy guruhlar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solish 
mexanizmi bo‘lgan ijtimoiy sheriklikning ijtimoiy hayotda qaror topishi ko‘p jihatdan bag‘rikenglikning 
ijtimoiy guruhlar faoliyati tamoyili sifatida qanday o‘rin egallaniga bog‘liq bo‘lmoqda.
Rivojlangan mamlakatlar tajribasi inqilobiy yo‘l emas, ijtimoiy sheriklik mamlakatlarni farovon 
hayotga olib kelishi mumkinligini ko‘rsatdi. Biz ana shu sheriklik yo‘lini tanladik. Lekin bu G‘arb 
mamlakatlari tajribasini mexanik tarzda O‘zbekistonga ko‘chirishni anglatmaydi. Mamlakatimizning 
o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olib islohotlar o‘tkazish Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov 
tomonidan ishlab chiqilgan va hozir dunyoda o‘zbek modeli nomi bilan mashhur bo‘lgan modelda o‘z 
ifodasini topgan.

---

80